Σήμερα, παραμονή της γιορτής, αρχίζει η τελετουργία του εθίμου, στο κοντάκι, σ' έναν χώρο, όπου φυλάσσονται οι εικόνες των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, οι οποίες αποτελούν και τα πολυτιμότερα κειμήλια για τους Αναστενάρηδες.
Τις ονομάζουν "Χάρες" και "Παππούδες" και τις έχουν σε υφασμάτινη θήκη, απ' όπου κρέμονται κουδουνάκια και πολλά αφιερώματα. Στο κονάκι φυλάσσονται και τα "αμανέτεια", μαντήλια, που θεωρούνται ιερά, πολύτιμα κι αυτά προγονικά κειμήλια.
Στον ίδιο χώρο φυλάσσονται και τα αναστενάρικα όργανα, η λύρα και το νταούλι σήμερα, παλιότερα η γκάιντα. Το απόγευμα της 20ής Μαΐου, αρχίζουν να συγκεντρώνονται στο κονάκι άντρες και γυναίκες Αναστενάρηδες , όπου τελείται η αγρυπνία και γενικά η προετοιμασία των Μυστών για οιστροπληξία.
Η τελετή των Αναστενάρηδων έχει πολύ ενδιαφέρουσες ιεροπραξίες και μυσταγωγίες, όπως η τελετουργική ζωοθυσία, ένθεη έκσταση, πυροβασία.
Το πρωί της 21ης Μαΐου (ανήμερα της μεγάλης γιορτής), μετά τη Θεία Λειτουργία, οι Αναστενάρηδες μεταφέρουν τα αναστενάρικα κωδωνοφόρα εικονίσματα και τα βάζουν στο Άγιασμα. Κατά τους Αναστενάρηδες, οι "χάρες" τους δίνουν την ικανότητα να περπατάνε πάνω στα κάρβουνα.
Το απόγευμα, γίνεται η πρώτη μεγάλη πυροβασία. Η ιερή πυρά ανάβεται από τον ανώτατο ιεράρχη τους, τον Αρχιαναστενάρη, που κατέχει το προνόμιο του λειτουργήματος αυτού από προγονική κληρονομιά. Όταν κατακαθίσουν οι φλόγες και σχηματιστεί παχιά ανθρακιά, τότε καταφθάνουν οι Αναστενάρηδες, με πομπή και αρχίζουν κυκλικό χορό γύρο από την ιερή ανθρακιά, ενώ η μουσική συνεχώς δυναμώνει και γίνεται πιο γρήγορη.
Οι Αναστενάρηδες υψώνουν δεητικά τα χέρια τους προς τις Χάρες, κάθιδροι και κάτωχροι. Η προσδοκία να τους "πιάσει ο Άγιος" κυριεύει τις ψυχές τους. Κυριαρχούν στεναγμοί και επιφωνήματα. Οι εκλεκτοί αρχίζουν τον χορό, κρατώντας εικόνες και αμανέτεια (μαντήλια που θεωρούνται ιερά, πολύτιμα).
''Το αν θα πατήσουν στα αναμμένα κάρβουνα το αποφασίζουν την τελευταία στιγμή. Για να το κάνουν πρέπει 'να έχουν δρόμο', όπως λένε οι ίδιοι. Μόνο αυτοί καταλαβαίνουν τι θα πει να 'έχεις δρόμο' και να πατάς με γυμνά πόδια σε κάρβουνα, που καίνε χωρίς να παθαίνεις εγκαύματα. Πρόκειται για ένα εγκάλεσμα προσωπικό, ιδιαίτερο, ξεχωριστό. Τέτοιο, που πριν από χρόνια έκανε ένα δωδεκάχρονο παιδί, τότε, να πετάξει ξαφνικά τα παπούτσια του και να ριχτεί στα πυρακτωμένα κάρβουνα. Έκτοτε, δεν έλλειψε καμία φορά από τα αναστενάρια", αφηγείται ο δημοσιογράφος και λαογράφος, Γιώργος Μελίκης, που ζει από κοντά -ως Αναστενάρης- το έθιμο.
Η πυροβασία δεν είναι προϋπόθεση για τον Αναστενάρη. Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η συμμετοχή σε όλο το τελετουργικό, η ετοιμασία των σφάγιων, το αποκαλούμενο κουρμπάνι και η συγκέντρωση των εικόνων και μαντηλιών στο κονάκι συνοδεύονται πάντα από τη μελωδία συγκεκριμένων θρακιώτικων τραγουδιών. Τραγούδια ηρωικά, θρησκευτικά και ακριτικά, που "ντύνουν" η γκάιντα, το νταούλι και η θρακιώτικη λύρα.
Οι εικόνες και τα μαντήλια που συγκεντρώνονται στο κονάκι είναι κληρονομιά των Αναστενάρηδων από τις προηγούμενες γενιές. Το προηγούμενο διάστημα, τα φυλάσσουν οι οικογένειες στα σπίτια τους και τα παραδίδουν, τέτοιες μέρες, για τις ανάγκες του εθίμου.
Ακολουθεί η πυροβασία, από όσους Αναστενάρηδες το επιθυμούν και η διαδικασία καταλήγει με το συρτό της "απόλυσης". Ο χορός τους στατικός, μονότονος και παράλληλα συγκλονιστικός, διαρκεί μέχρι τα μεσάνυχτα.
"Το θρησκευτικό βίωμα δεν μπορεί να περιγραφεί, είναι υποκειμενικό και δυστυχώς οι λέξεις τόσο φτωχές, που αν επιχειρήσει κανείς να το περιγράψει, κινδυνεύει να το υποβαθμίσει και να το εκχυδαΐσει", σημειώνει ο Αρχιαναστενάρης στην Αγία Ελένη, Αναστάσιος Ρέκλος.
Παρά την επιστημονική του ιδιότητα -ο Αναστάσιος Ρέκλος είναι νευρολόγος ψυχίατρος- δεν ερμηνεύει το φαινόμενο. "Είναι η πίστη ότι ο Άγιος καθοδηγεί τον Αναστενάρη στη φωτιά", λέει.
Όσο για τις αντιδράσεις που κατά καιρούς συναντούν από διάφορους εκκλησιαστικούς κύκλους, ο κ. Ρέκλος εξηγεί πως αυτές υπήρχαν ανέκαθεν, όμως ποτέ δεν υπήρξε επίσημη καταδικαστική απόφαση της Εκκλησίας.
Πάντως, το φαινόμενο της ακαΐας έγινε αντικείμενο πολλών ερευνητών, επιστημόνων μελετητών, διεθνώς, καθώς η πυροβασία συναντάται και σε άλλα μέρη του κόσμου ως κομμάτι διαφορετικών πολιτισμών.
Το όνομα αναστενάρια πάρθηκε από το αναστενάρι, το εικόνισμα που κρατούν σ' όλη τη διάρκεια της γιορτής στα χέρια τους και που θεωρείται ο ανώτατος αρχηγός των αναστενάρηδων.
Αρκετοί μελετητές διαπιστώνουν ότι οι χοροί των αναστενάρηδων διατηρούν στοιχεία από τους Διονυσιακούς οργιαστικούς χορούς της αρχαιότητας και θεωρούν ότι η προέλευση του εθίμου βρίσκεται στις Διονυσιακές τελετές. Άλλωστε, ο τόπος που αναπτύχθηκε η Διονυσιακή λατρεία και το έθιμο είναι κοινός.
Τα "Αναστενάρια" επιχωρίαζαν παλιότερα στη βορειοανατολική Θράκη, με κέντρο της εθιμικής εκδήλωσης το Κώτσι, το μεγαλύτερο χωριό της περιφέρειας και το χωριό Μπροντίβο. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, το 1923, οι κάτοικοι της περιοχής αυτής της Θράκης εγκαταστάθηκαν σε διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου και κυρίως στη Μακεδονία, όπου μαζί με τα άλλα έθιμα τους μετέφεραν και τα Αναστενάρια.
Οι Αναστενάρηδες, φοβούμενοι τις αντιδράσεις των νέων σύνοικών τους, μέχρι το 1943, δεν έδιναν δημοσιότητα στο έθιμο, το οποίο αναβίωσε για πρώτη φορά, δημοσίως, το 1943.
Ο αριθμός των ''Αναστενάρηδων'' δεν ξεπερνά τους 60, και σύμφωνα με μαρτυρίες των ίδιων, η μύηση στην τελετουργία είναι πολυσήμαντη, αλλά και αυστηρή.
Όπως επισημαίνουν, στα Αναστενάρια παίζει σημαντικό ρόλο η ίαση της ψυχής, καθώς επίσης και ο σεβασμός που αποδίδει ο κάθε Αναστενάρης. Στα πέλματά τους δεν παρατηρείται κανένα έγκαυμα, φαινόμενο που δεν επιδέχεται επιστημονική εξήγηση. Λέγεται ότι, αυτό οφείλεται σ' έναν χημισμό, που όμως παραμένει ακόμη άγνωστος στην επιστήμη.
"Έχω μετρήσει τη θερμοκρασία της θράκας και τον χρόνο, κατά τον οποίο έρχεται σε επαφή το σώμα με τη φωτιά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, που οι Αναστενάρηδες περνάνε γρήγορα, ο χρόνος, όντως, δεν είναι αρκετός για να προκληθεί έγκαυμα. Ωστόσο, υπάρχουν και εκείνοι που παραμένουν πολύ περισσότερο χρόνο πάνω στα αναμμένα κάρβουνα και δεν παθαίνουν εγκαύματα. Από την άλλη πλευρά, η επιφάνεια της φωτιάς δεν είναι επίπεδη, άρα μπορεί κανείς να πει ότι το πέλμα, κάθε φορά, έρχεται σε επαφή με τη φωτιά σε διαφορετικό σημείο. Ωστόσο, ούτε αυτό δίνει κάποια ικανοποιητική απάντηση στα ερωτήματα που τίθενται", υποστηρίζει ο νευρολόγος - ψυχίατρος, επ. καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (ΑΠΘ), Θεόδωρος Μπαλλής, ο οποίος αφιέρωσε αρκετά χρόνια στο να μελετήσει το φαινόμενο.
Όσο για τους επιστήμονες, που μιλούν για άλλα επίπεδα συνειδητότητας, στα οποία μετέρχονται οι Αναστενάρηδες, ο κ.Μπάλλης εμφανίζεται επιφυλακτικός. "Αυτό προϋποθέτει την ανατροπή των φυσικών νόμων, το οποίο επίσης δεν είναι κάτι που μπορεί να υποστηριχθεί με ευκολία", λέει.
Το ακραίο φαινόμενο προαιώνιο και οικουμενικό, παραμένει ανεξήγητο, αληθινό μυστήριο.
Σήμερα, το έθιμο αναβιώνει στον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, στην Αγία Ελένη και στην Κερκίνη Σερρών, στη Μελίκι Ημαθίας και στη Μαυρολεύκη της Δράμας.