«Ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῶον»[1]
(Αριστ. Πολ. Α, 1253α 2-3)
Εισαγωγή : Γενικά πιστεύεται πως το πολίτευμα που επικρατεί στον πιο αναπτυγμένο κόσμο είναι η Δημοκρατία. Έτσι τουλάχιστο διακηρύσσεται στα Συντάγματα των χωρών του αναπτυγμένου κόσμου κι ίσως και σε άλλα. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει σύγχυση ανάμεσα στη Δημοκρατία και τον Κοινοβουλευτισμό. Όμως η Δημοκρατία και ο Κοινοβουλευτισμός είναι δύο πολύ διαφορετικά πολιτεύματα με κάποιες επιφανειακές κυρίως, ομοιότητες. Όλη η Ιστορία της Ανθρωπότητας δεν είναι παρά ένας αέναος και, πολύ συχνά, αιματηρός αγώνας για την εξουσία. Ο αγώνας για την εξουσία έχει διττή μορφή. Η κύρια μορφή του αγώνα για την εξουσία είναι η διαμάχη ανάμεσα στα διάφορα κράτη ή συνασπισμούς κρατών για την εξάπλωση της εξουσίας τους. Παραλλαγές αυτής της μορφής είναι ο αγώνας για την εξουσία μέσα στο ίδιο κράτος, μέσα στο ίδιο κόμμα, στην ίδια παράταξη, στην ίδια θρησκευτική ομάδα. Κάποια στιγμή, όταν εμφανίστηκε η Δημοκρατία, ο αγώνας για την εξουσία πήρε μια δεύτερη μορφή. Συνασπίστηκαν η Ολιγαρχία με τη Μοναρχία κατά της Δημοκρατίας. Όταν η Δημοκρατία χάθηκε οριστικά και αμετάκλητα το 338 π.Χ., στη μάχη της Χαιρώνειας, ο αγώνας για την εξουσία συνεχίστηκε και συνεχίζεται μέχρι σήμερα στην πρώτη την πιο συνήθη, μορφήτου.
Κι εδώ, από την αρχή, θα πρέπει να γίνουν κάποιες διασαφηνίσεις, για να αποφευχθούν κάποιες περιπλοκές. Θα πρέπει κατ’ αρχή να πούμε πως σύμφωνα με την αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη τα πολιτεύματα διακρίνονται σε δημοκρατικά και μη δημοκρατικά. Η βασική τους διαφορά είναι το ότι στα δημοκρατικά οι πολίτες δε χωρίζονται σε άρχοντες και αρχόμενους, ενώ στα μη δημοκρατικά υπάρχει διαχωρισμός των πολιτών σε άρχοντες και αρχόμενους. Λέει ο Αριστοτέλης[2]: «κατὰ μέρος ἄρχων καὶ ἀρχόμενος, πολιτικόν» (το να υπάρχει με σειρά, με περιτροπή, άρχοντας και αρχόμενος είναι χαρακτηριστικό πολιτικό). Και αλλού: «Ἐλευθερίας ἕν τὸ ἐν μέρει ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι» [3]. (Ένα χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχει και να άρχεται κανείς με τη σειρά του).
Λέξεις κλειδιά : Δημοκρατία, Κοινοβουλευτισμός, Πολίτευμα, Δήμος, Ελευθερία, άρχοντες και αρχόμενοι, κόμματα, κομματικές εξουσίες,
Συγκεκριμένα: Και στη Δημοκρατία υπάρχουν βέβαια άρχοντες και αρχόμενοι. Αυτό άλλωστε είναι εμφανές και από τα δύο αποσπάσματα του Αριστοτέλη, που μόλις αναφέρθηκαν. Με τη διασάφηση όμως ότι στη Δημοκρατία όλοι οι πολίτες αποτελούν μία ενιαία ομάδα, το Δήμο, και όλοι εναλλάσσονται στα πολιτειακά αξιώματα, με θητεία ενιαύσια συνήθως και μη επαναλήψιμη. Δηλαδή στη Δημοκρατία όλοι οι πολίτες περνάνε από όλα σχεδόν τα αξιώματα, κανείς δεν τα ασκεί περισσότερο από τους άλλους και, κατά κανόνα, κανείς δεν ασκεί το ίδιο αξίωμα [αρχή] στη διοικητικο-εκτελεστική λειτουργία της εξουσίας. Αυτό σημαίνουν στα αρχαία οι εκφράσεις: «κατὰ μέρος» και «ἐν μέρει». Κληρώθηκες, ήρθε η σειρά σου να ασκήσεις κάποιο αξίωμα; Το ασκείς και τελείωσες, δεν το ξαναπαίρνεις. Δεν επαγγελματοποιείσαι σε κανένα αξίωμα. Ίσως την επόμενη χρονιά κληρωθείς σε άλλο. Ούτε αυτό όμως θα σημαίνει ότι εισάγεται με άλλο τρόπο ο θεσμός του επαγγελματισμού στην άσκηση της εξουσίας. Και υπάρχει κι αυτό ακόμα στη Δημοκρατία: Όσοι αναλάβουν κάποιο αξίωμα, λιγότερο ή περισσότερο σημαντικό, λογοδοτούν.
Κατά τον Αριστοτέλη, κύριο γνώρισμα της Δημοκρατίας, η ειδοποιός διαφορά της, είναι το ότι αναδείχνει τους άρχοντες με κλήρωση, η εκλογή είναι η ειδοποιός διαφορά της Ολιγαρχίας. Λέει χαρακτηριστικά ο μεγάλος Σταγειρίτης: «Λέγω δ’ οίον δοκεί δημοκρατικόν μεν το κληρωτάς είναι τας αρχάς, το δ’ αιρετάς ολιγαρχικόν…»[4]. Η κλήρωση δεν επιτρέπει τη διάκριση των πολιτών σε άρχοντες και αρχόμενους. Να σημειωθεί πως στην Αθήνα, που είχε 7000 περίπου άρχοντες (δικαστές, διαιτητές, βουλευτές, διοικητικούς υπαλλήλους), οι 6805 ήσαν κληρωτοί ή ποσοστό98%.
Άλλο σπουδαίο γνώρισμα της Δημοκρατίας είναι η διάκριση των λειτουργιών της εξουσίας, των μορίων της πολιτείας (νομοθετική, δικαστική, διοικητικο-εκτελεστική).
Πληροφορίες για τη Δημοκρατία έχουμε κυρίως στην Αθηναίων Πολιτεία, τη Ρητορική και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη και ευκαιριακά και σε άλλα αρχαία ελληνικά κείμενα. Ό,τι άλλο κι αν έχει γραφεί ή γράφεται και θα γραφεί από τους μεταγενέστερους για τη Δημοκρατία, δεν αξίζει παρά μόνο το βάρος του σε χαρτί, αν δεν αναφέρει την ειδοποιό διαφορά του δημοκρατικού πολιτεύματος, την κλήρωση. Να σημειώσουμε ακόμα πως η Δημοκρατία είναι μία και μοναδική και χωρίς προσδιοριστικά επίθετα. Όποιος επιχειρεί να προσάψει κάποιο επιθετικό προσδιορισμό στη Δημοκρατία σημαίνει πως δεν έχει υπόψη του τα βασικά έργα που πραγματεύονται τη Δημοκρατία και ουσιαστικά δεν ξέρει τι είναι η Δημοκρατία. Η Δημοκρατία προέρχεται, όπως θα δούμε πιο κάτω, από τη μείξη της αρχέγονης Γυναικοκρατίας με την Πατριαρχία, που τη διαδέχθηκε. Για διάφορες συγκυρίες, για τις οποίες θα μιλήσουμε αργότερα, η μείξη αυτή συντελέστηκε μόνο στους Έλληνες. Στους άλλους λαούς και πολιτισμούς παρόμοιες συγκυρίες δε συνέβηκαν και τέτοια πολιτική μείξη δεν πραγματοποιήθηκε.
Έτσι Δημοκρατία έχουμε, κατά κανόνα, μόνο στην Ελλάδα και τις πόλεις-κράτη, που ήταν αποικίες της. Κι όχι παντού στην Ελλάδα κι ούτε σε όλες τις αποικίες της.
Οι πληροφορίες, που έχουμε, κάνουν νύξεις για την ύπαρξη της Δημοκρατίας στον ελληνικό χώρο από το 3000 π.Χ. (Πολιόχνη Λήμνου). Από τους χρόνους του Θησέα (1230-1200 π.Χ.) η παράδοση μας παρέχει πιο πολλές και πιο συγκεκριμένες πληροφορίες για τη Δημοκρατία.
Η ακμή της ήταν τον 5ο και τον 4ο αι. π.Χ. ιδιαίτερα στην Αθήνα αλλά και γενικότερα σ’ όλο τον ελληνικό χώρο. Η Δημοκρατία όμως χάθηκε και για την Ελλάδα το 338 π.Χ. (Μάχη της Χαιρώνειας). Από τότε Δεν αναβίωσε ποτέ πια.
Στα μη δημοκρατικά πολιτεύματα οι πολίτες χωρίζονται σε δύο ανισοπληθείς ομάδες: μία μικρή, τους άρχοντες, και μία μεγάλη, τους αρχόμενους.
Τα πολιτειακά αξιώματα και άλλες αξιοζήλευτες θέσεις είναι στην εμβέλεια μόνο της μικρής ομάδας` τα μέλη της είναι σχεδόν μόνιμα και ουσιαστικά ανεύθυνα, γιατί στην πράξη ποτέ δε λογοδοτούν. Πολύ σπάνια μέλη της μεγάλης ομάδας περνούν στη μικρή. Ένα τέτοιο μη δημοκρατικό πολίτευμα είναι και ο Κοινοβουλευτισμός.
Τον Κοινοβουλευτισμό τον κατασκεύασαν οι Βρετανοί. Και τον κατασκεύασαν στην προσπάθειά τους να περιορίσουν την αγγλική μοναρχία[5]. Οι Βρετανοί όμως μιμήθηκαν το αυτοκρατορικό πολίτευμα των Ρωμαίων και των Βυζαντινών και τη Δημοκρατία τη μιμήθηκαν επιφανειακά.
Κυρίως σφετερίστηκαν το όνομά της, γιατί πάντα έδινε ελπίδες στους ανθρώπους.
Oι Βρετανοί άρχισαν να κατασκευάζουν το πολίτευμα του Κοινοβουλευτισμού με συμβατική ημερομηνία γέννησής του τη 15η Ιουνίου 1215, όταν οι Άγγλοι ευγενείς, οι λόρδοι, (lord=κύριος, αγγλ.) υποχρέωσαν το βασιλιά Ιωάννη τον Ακτήμονα να παραχωρήσει Σύνταγμα (Magna Charta libertatum) [6]. Τελική του εδραίωση στη Βρετανία μπορεί να θεωρηθεί το έτος 1918, οπότε δόθηκε ψήφος και στις γυναίκες. Θα αναφέρουμε όμως και κάποιες άλλες ενδιάμεσες χρονολογίες που θεωρήθηκαν σταθμοί στην πορεία προς τον Κοινοβουλευτισμό και τον περιορισμό της μοναρχίας. Να πούμε επίσης πως το βρετανικό σύστημα ψευδό-δανείστηκε και την τριττή διάκριση των λειτουργιών της εξουσίας: ο πρώτος μετά την Αναγέννηση φιλόσοφος που μίλησε γι’ αυτή ήταν ο Άγγλος Τζον Λοκ [7]. Η Γαλλική Επανάσταση[8] βαδίζει πάνω στα βρετανικά κοινοβουλευτικά πρότυπα. Οι Γάλλοι όμως προτιμάνε το αβασίλευτο ρωμαϊκό πολίτευμα, του οποίου και το όνομα μεταχειρίζονται: Ρεπούμπλικα (République από το λατινικό res publica = πράγμα δημόσιο). Από τους Γάλλους πρώτος μιλάει για την τριττή διάκριση ο Μοντεσκέ (Charles Montesquieu 1689-1755). Ούτε όμως ο γάλλος φιλόσοφος ούτε ο άγγλος ανέφεραν τον Αριστοτέλη, στα Πολιτικά του οποίου βρήκαν την τριττή διάκριση των λειτουργιών της εξουσίας.. Η Γαλλική Επανάσταση και ο γαλλικός Κοινοβουλευτισμός με το σύνθημα ελευθερία-ισότητα-αδελφότητα δίνουν την εντύπωση πως ακολουθούν πιστότερα τη Δημοκρατία, αλλά στην πραγματικότητα δεν ξεφεύγουν από το ρωμαϊκό κρατισμό. Και η Ευρώπη ακόμη και η Ελλάδα μιμήθηκαν τη Γαλλική Επανάσταση και εγκατέστησαν τον Κοινοβουλευτισμό και το Ρωμαϊκό Δίκαιο κι όχι τη Δημοκρατία και το Αττικό Δίκαιο. Μπορούμε βέβαια να πούμε πως ο Κοινοβουλευτισμός ενισχύθηκε πολύ, κατά την Αναγέννηση, κάτω από το νέο κύμα άνθησης της ελληνικής σκέψης, καθώς επίσης και από τις Αγγλικές Επαναστάσεις, το Διαφωτισμό, την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση. Όμως η Ανθρωπότητα δεν έχει μπορέσει ακόμα να αποκαταστήσει τη Δημοκρατία στη σύγχρονη εποχή. Το μονάρχη τον έχει αντικαταστήσει με τις γνωστές εκλογικές διαδικασίες, με το αξίωμα του πρωθυπουργού ή του προέδρου. Τα αξιώματα αυτά δεν έχουν τις απόλυτες εξουσίες του μονάρχη και ελέγχονται από τη Βουλή, όμως παρ’ όλ’ αυτά οι εξουσίες τους είναι μεγάλες και η αρχή τους μοιάζει με παραλλαγμένη μοναρχία. Ωστόσο ο Κοινοβουλευτισμός είναι απόρροια του ωστικού κύματος της Δημοκρατίας, μιμείται τη Δημοκρατία, σφετερίζεται βέβαια το όνομά της, αλλά και είναι το λιγότερο απομακρυσμένο από τη Δημοκρατία πολίτευμα. Αυτό το τελευταίο τον κάνει να είναι το καλύτερο από τα υπάρχοντα πολιτεύματα. Όμως Δημοκρατία δεν είναι. Ο Κοινοβουλευτισμός είναι κι αυτός μια ολιγαρχική πολιτειακή παραλλαγή. Στον Κοινοβουλευτισμό εξακολουθεί να υπάρχει ο αέναος αγώνας για την εξουσία, όπως γενικά σε κάθε ολιγαρχικό πολίτευμα, σύμφωνα και με τον Αριστοτέλη[9] Ας δούμε όμως πρώτα ποιες είναι οι ηθικές, πολιτικές, οικονομικές και πολεοδομικές αρχές της Δημοκρατίας, ας ρίξουμε και μια γρήγορη ματιά στο επίπεδο της εγκληματικότητας που υπάρχει στη Δημοκρατία κι έπειτα ας αναλογιστούμε τις αντιστοιχίες που υπάρχουν στον Κοινοβουλευτισμό, για να μπορέσουμε να συγκρίνουμε και να κατανοήσουμε καλύτερα και τα δύο πολιτεύματα. Τον Κοινοβουλευτισμό λίγο πολύ τον γνωρίζουμε, μια και σ’ αυτόν ζούμε. Ας αρχίσουμε λοιπόν από τη Δημοκρατία. Έτσι θα διαπιστώσουμε τις διαφορές ανάμεσα στα δύο πολιτεύματα.
ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ KAI ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ.
Οι ηθικές, πολιτικές, οικονομικές και πολεοδομικές αρχές της Δημοκρατίας συμπεραίνονται βασικά από τα ακόλουθα αρχαία κείμενα:
α) τον Όρκο των Αθηναίων Πολιτών
β) την Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη
γ) τα Πολιτικά του Αριστοτέλη
δ)τη Ρητορική του Αριστοτέλη.
ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η γενική ηθική αρχή που καθορίζει το όλο ήθος των πολιτών στη Δημοκρατία είναι η Λαϊκή Κυριαρχία. Από αυτή απορρέουν η ελευθερία, η ισότητα και η πραότητα-αδελφοσύνη και το ότι η πόλη λειτουργεί σα μια μεγάλη οικογένεια. Από όλα αυτά απορρέουν και συγκεκριμενοποιούνται οι ακόλουθες επιμέρους ηθικές αρχές:
Αρχή πρώτη. Η ισονομία.
Παθητική ισονομία: οι νόμοι ισχύουν το ίδιο για όλους.
Ενεργητική ισονομία: οι νόμοι ψηφίζονται από τους πολίτες. Οποιοσδήποτε πολίτης έχει δικαίωμα να προτείνει νόμο.
Αρχή δεύτερη. Η ισηγορία. Καθένας μπορεί να πάρει το λόγο στις Εκκλησίες. Η σειρά των ομιλητών ορίζεται με κλήρωση.
Αρχή τρίτη. Το δικαίωμα στη διαφορά. Ο καθένας ζει όπως θέλει. Η πόλη δεν υπεισέρχεται στην ιδιωτική ζωή των πολιτών.
Αρχή τέταρτη. Ανυπαρξία ιεραρχίας μόνιμης και τυποποιημένης. Οι πολίτες δε χωρίζονται σε άρχοντες και αρχόμενους. Δεν υπάρχει επαγγελματισμός στις τρεις λειτουργίες της εξουσίας ή (για να ακολουθήσουμε την ορολογία του Αριστοτέλη) στα τρία μόρια της πολιτείας, του πολιτεύματος: ούτε «επαγγελματίες» βουλευτές ούτε επαγγελματίες, ισόβιοι, δικαστές υπάρχουν. Η μόνη ισόβια πολιτική ιδιότητα είναι βέβαια εκείνη του πολίτη.
Αρχή πέμπτη. Ανυπαρξία αυθεντικού προτύπου. Δεν υπήρχαν «Ιερά Βιβλία» ή επίσημη φιλοσοφική ή άλλη ιδεολογία. Ήταν δυνατό να γίνουν δεκτές και νέες θεότητες και πίστεις.
Να σημειωθεί πως το περίφημο ψήφισμα του Διοπείθη, που περιόριζε τη θρησκευτική ελευθερία είχε επιλεκτική εφαρμογή για λόγους καθαρά πολιτικούς. Το χρησιμοποίησαν συχνά οι ολιγαρχικοί για να χτυπήσουν τον Περικλή μέσω της καταδίκης των φίλων του και κάποιοι δημοκρατικοί μια φορά κατά του Σωκράτη, για να περιορίσουν τους ολιγαρχικούς, που λίγο πολύ είχαν συνεργασθεί με τους Τριάντα Τύραννους και η Δημοκρατία τους αμνήστευσε.
Αρχή έκτη. Η ευημερία του συνόλου των πολιτών είναι πάνω από την ευημερία των λίγων.
Αρχή έβδομη. Η οικονομική αυτάρκεια θεωρείται ακρογωνιαίος λίθος της ευημερίας του συνόλου των πολιτών.
Αρχή όγδοη. Η γνώση παρέχεται δωρεάν σ’ όλους ανεξάρτητα από φύλο ή φυλή. Γενικά δεν εμπο-ρευματοποιείται, παρά την ύπαρξη των σοφιστών. Το θέατρο είναι δωρεάν για όλους, πολίτες και μη πολίτες, άνδρες και γυναίκες.
Παρατηρήσεις: Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός είναι ένας καθαρά λαϊκός πολιτισμός φτιαγμένος από το Δήμο-Λαό και προορισμένος για το Δήμο-Λαό. Η Δημοκρατία στηρίζεται στο Μέσο Άνθρωπο, ο οποίος είναι το 98% τουλάχιστο του πληθυσμού. Η κλήρωση, ο κύριος τρόπος ανάδειξης των αρχόντων στη Δημοκρατία, το Μέσο Άνθρωπο αξιοποιεί και αναδείχνει. Δεν υπάρχει ουσιαστικά κανένα είδος Μυστικισμού και το ενδεχόμενο χαρισματικό άτομο έχει περισσότερα καθήκοντα αλλά τα ίδια, όχι περισσότερα, δικαιώματα.
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η γενική πολιτική αρχή είναι ότι ο Δήμος, ο Λαός, το σύνολο των πολιτών, όταν συνέρχεται στην Εκκλησία του Δήμου είναι το ανώτατο και αυτοτελές πολιτειακό όργανο. Ο Δήμος είναι η μοναδική ομάδα-πηγή εξουσίας. Δεν υπάρχουν κόμματα ή σωματεία ή άλλες οργανώσεις. Η εξουσία του Δήμου εξασφαλίζεται με την κλήρωση. Δεν υπάρχουν ταμπού, όλα, κάθε θεσμός, είναι δυνατό να συζητηθούν και να αμφισβητηθούν στην Εκκλησία του Δήμου. Όλα εκτός από την κλήρωση. Από όλα αυτά απορρέουν και συγκεκριμενοποιούνται οι ακόλουθες επιμέρους πολιτικές αρχές:
Αρχή πρώτη. Kύριος τρόπος για την ανάδειξη των αρχών είναι η κλήρωση. Η κλήρωση θεωρείται δημοκρατικός τρόπος ανάδειξης των αρχόντων, ενώ η εκλογή θεωρείται ολιγαρχικός τρόπος ανάδειξης των αρχών[10]
Τα κληρωτά αξιώματα είναι συντριπτικά πολυαριθμότερα από τα αιρετά. Στην αρχαία Αθήνα η αναλογία είναι: 99,14% κληρωτά αξιώματα, 0,75% αιρετά αξιώματα και 0,09% με διορισμό. Η αναλογία αυτή αφορούσε βέβαια τους πολίτες. Στα κληρωτά αξιώματα λογαριάζονται και οι ανώτατοι δικαστές που είναι πάντα κληρωτοί και μη επαγγελματίες στη Δημοκρατία.
Αρχή δεύτερη. Ανεξαρτησία και πλήρης διάκριση των τριών λειτουργιών της εξουσίας. Δεν επιτρέπεται η διθεσία-διαρχία στην ίδια ή διαφορετική λειτουργία της εξουσίας.
Βέβαια κάθε πολίτης που έχει κληρωθεί δικαστής ή διοικητικός δεν παύει να συμμετέχει στην ψήφιση ή πρόταση νόμων και γενικότερα αποφάσεων στις Εκκλησίες του Δήμου: συμμετέχει κανονικά στη Νομοθετική κι αν ακόμα ασκεί κάποιο αξίωμα στις άλλες δύο, μια και είναι πάντα πολίτης.
Αρχή τρίτη. Ισότητα στη διαχείριση της εξουσίας. Η άσκηση της εξουσίας είναι τιμή, δικαίωμα και καθήκον κάθε πολίτη καθώς επίσης και σχολείο για κάθε πολίτη. Κάθε πολίτης έχει τα ίδια δικαι-ώματα (και καθήκοντα) στη διαχείριση της εξουσίας κανένας δεν τη νέμεται περισσότερο από τους άλλους και αυτό ανεξάρτητα από εκπαίδευση ή άλλη ενδεχόμενη διαφορά.
Οι θητείες είναι κατά κανόνα ενιαύσιες• στις διοικητικο-εκτελεστικές μάλιστα θέσεις είναι και μη επαναλήψιμες, για να είναι δυνατό να περάσουν από αυτές όσο το δυνατό περισσότεροι πολίτες. Στα δικαστήρια, επειδή είναι πολυμελή, επιτρέπεται η επανακλήρωση. Δεν υπάρχουν επαγγελματίες δικαστές ή διοικητικοί υπάλληλοι.
Αρχή τέταρτη. Τα πολιτειακά όργανα είναι κατά κανόνα πολυπρόσωπα. Κάθε πολιτειακό όργανο πολυαριθμότερο είναι αρμοδιότερο (έχει δηλαδή μεγαλύτερη πολιτική ισχύ) από άλλο ολιγαριθμότερο. Η Εκκλησία του Δήμου είναι το ανώτατο πολιτειακό όργανο, ακολουθούν τα πολυπρόσωπα δικαστήρια, (η Ηλιαία στην αρχαία Αθήνα), η Βουλή και έπειτα όλα τα άλλα, ανάλογα με το πλήθος των προσώπων που έχουν. Τελευταίος έρχεται σε ουσιαστική πολιτική ισχύ ο Επιστάτης των πρυτάνεων στην αρχαία Αθήνα (Πρόεδρος της Δημοκρατίας), επειδή ακριβώς είναι μονοπρόσωπο πολιτειακό όργανο.
Αρχή πέμπτη. ΄Οσο περισσότερες αρμοδιότητες έχει κάποιο πολιτειακό όργανο κι όσο πιο ολιγοπρόσωπο είναι, τόσο η θητεία του είναι πιο ολιγοχρόνια. Τα δύο άκρα αυτή της πολιτικής αρχής είναι
α) ο πολίτης που είναι ισόβιος, γιατί η μόνη του δύναμη είναι η ψήφος του και η δυνατότητα να κληρώνεται ή να ψηφίζεται σε όλα τα αξιώματα
β) ο Επιστάτης των πρυτάνεων στην αρχαία Αθήνα (Πρόεδρος της Δημοκρατίας), που η θητεία του είναι μονοήμερη, ακριβώς γιατί είναι φορτωμένος με πλήθος αρμοδιότητες.
Αρχή έκτη. Όσοι άσκησαν κάποιο εκτελεστικό-διοικητικό λειτούργημα ευθυνοδοτούν σε πολυπρόσωπο κληρωτό σώμα. Όλες οι αποφάσεις υπόκεινται σε έφεση στην Ηλιαία, η οποία είναι το ανώτατο δικαστήριο και δικάζει είτε πρωτόδικά είτε κατ’ έφεση. Τις αποφάσεις της Ηλιαίας μόνο η Εκκλησία του Δήμου μπορεί να τις ακυρώσει.
Αρχή έβδομη. Οι μικροδιαφορές λύνονται από τους κατά δήμους (κληρωτούς και ενιαύσιους φυσικά) δικαστές ή με διαιτησία. Οι διαιτητές κληρώνονται κι αυτοί κάθε χρόνο ανάμεσα σε όσους έχουν κλείσει τα 60. Κάθε απόφαση των κατά δήμους δικαστών, που μετά τον Αριστείδη δεν ήταν πια κινητοί, και των διαιτητών δύναται να δικαστεί και κατ’ έφεση, αν το θελήσει ένας από τους δύο διάδικους.
Αρχή όγδοη. Τα κληρωτά αξιώματα της εκτελεστικο-διοικητικής δεν ξαναασκούνται από το ίδιο πρόσωπο` εξαιρείται η βουλευτεία (βουλευτηλίκι). Στη βουλευτεία είναι δυνατό να ξανακληρωθεί κανείς για μια χρονιά ακόμη αλλά μόνο με τον όρο πως όλοι οι πολίτες το έχουν ασκήσει. Τρίτη χρονιά δεν κληρώνεται κανείς ποτέ ούτε στη βουλευτεία.
Τα αιρετά αξιώματα είναι ελάχιστα: οι 10 στρατηγοί και κάποιοι άλλοι αξιώματούχοι. Από αυτούς μόνο οι στρατηγοί είχαν πολιτική δύναμη. Οι 10 στρατηγοί, επειδή ακριβώς είναι αιρετοί, βρίσκονται πάντα κάτω από τον διαρκή και εξονυχιστικό έλεγχο της Εκκλησίας του Δήμου και είναι ανακλητοί.
Αρχή ένατη. Η ευθύνη είναι ατομική για κάθε τι καλό ή κακό. Κάθε πολίτης έχει δικαίωμα και καθήκον να μην επιτρέψει την καταπάτηση των δημοκρατικών αρχών.
Αρχή δεκάτη. Δεν υπήρχε περίπτωση να περιοριστούν τα πολιτικά δικαιώματα λόγω κατάστασης πολιορκίας. Ο θεσμός της «κατάστασης πολιορκίας» είναι άγνωστος για το Ελληνικό Δίκαιο.
Παρατηρήσεις Ορισμός της ελευθερίας : Ὑπόθεσις μὲν οὖν τῆς δημοκρατικῆς πολιτείας ἐλευθερία … Ἐλευθερίας δ’ ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἄρχειν καὶ ἄρχεσθαι … ἓν δὲ τὸ ζῆν ὡς βούλεταί τις … (Προϋπόθεση της δημοκρατικής πολιτείας είναι η ελευθερία … Και ένα χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχει και να άρχεται κανείς με τη σειρά του … και άλλο ένα το να ζει, όπως θέλει … )[11] . Άρα ελεύθερος είναι μόνο εκείνος που συμμετέχει στην εναλλαγή για τη διαχείριση της εξουσίας και φυσικά ο ελεύθερος άνθρωπος ζει όπως θέλει, χωρίς να λογοδοτεί σε κανένα αλλά -αυτό είναι αυτονόητο- πάντα μέσα στο νομικό πλαίσιο της πόλης. Πρόκειται για το μόνο μη ταυτολογικό ορισμό της ελευθερίας.
Σα συμπέρασμα της τέταρτης και της έκτης πολιτικής αρχής βγαίνει το ότι η ιεραρχία των τριών λειτουργιών της εξουσίας στη Δημοκρατία είναι:
α) Νομοθετική
β) Δικαστική
γ) Εκτελεστικο-Διοικητική.
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η γενική οικονομική αρχή είναι ότι το συνολικό εισόδημα της πόλης, το οποίο βέβαια προέρχεται κυρίως από τη φορολόγηση των πλούσιων πολιτών, διανέμεται στις πενέστερες τάξεις των πολιτών, μέσω των λειτουργιών και της απασχόλησης στο δημόσιο όσων από τους πολίτες το επιθυμούν. Έτσι επιδιώκεται -και πετυχαίνεται σε μεγάλο βαθμό- η αυτάρκεια. Από αυτή τη γενική αρχή απορρέουν και συγκεκριμενοποιούνται οι ακόλουθες επιμέρους οικονομικές αρχές:
Αρχή πρώτη. Οι ασθενέστερες οικονομικές τάξεις είναι αφορολόγητες. Οι πιο εύρωστες οικονομικές τάξεις επωμίζονται με τακτική και έκτακτη φορολόγηση τα κρατικά οικονομικά βάρη και την ευημερία της πόλης.
Αρχή δεύτερη. Η φορολογία είναι βασικά άμεση. Η έμμεση είναι σπάνια και εφαρμόζεται μόνο σε είδη πολυτελείας εισαγώγιμα και ποτέ σε είδη πρώτης ανάγκης.
Αρχή τρίτη. Οι τιμές των ειδών πρώτης ανάγκης υπόκεινται σε αυστηρή διατίμηση.
Αρχή τέταρτη. Οι τιμές των ειδών πολυτελείας ελέγχονται κι αυτές και δεν είναι δυνατό να ξεπεράσουν κάποιο ανώτατο όριο προσιτό και σε ασθενέστερα βαλάντια.
Αρχή πέμπτη. Οι εξαγωγές γενικά απαγορεύονται, αν δεν έχουν ικανοποιηθεί οι ανάγκες των πολιτών.
Αρχή έκτη. Απαγορεύεται η επίδειξη πλούτου.
Αρχή έβδομη. Δεν υπάρχει ποτέ προσωποκράτηση για ιδιωτικά χρέη. Για χρέη προς το δημόσιο υπάρχει προσωποκράτηση αλλά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις.
ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η πρώτη και κύρια πολεοδομική αρχή της Δημοκρατίας είναι η μικρή οικιστική μονάδα, η μικρή πόλη.
Δεύτερη αρχή είναι ο Πολυκεντρισμός.
ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ KAI ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΥ
Οι ηθικές, πολιτικές, οικονομικές και πολεοδομικές αρχές συμπεραίνονται βασικά από τα σύγχρονα Συντάγματα και τους νόμους.
ΗΘΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Όπως ήδη έχουμε πει ο Κοινοβουλευτισμός μιμείται τη Δημοκρατία και σφετερίζεται το όνομά της. Έτσι η γενική ηθική αρχή που καθορίζει το όλο ήθος των πολιτών στη Δημοκρατία, η Λαϊκή Κυριαρχία, υπάρχει και στον Κοινοβουλευτισμό` αλλά μόνο θεωρητικά, τυπικά: στα χαρτιά. Από αυτή απορρέουν, πάλι μόνο τυπικά η ελευθερία, η ισότητα και αρκετά η επιείκεια. Από αυτές τις αρχές απορρέουν και συγκεκριμενοποιούνται οι ακόλουθες επιμέρους ηθικές αρχές:
Αρχή πρώτη. Η ισονομία.
Παθητική ισονομία μονάχα: οι νόμοι ισχύουν το ίδιο για όλους.
Αρχή δεύτερη. Η ισηγορία.
Αρχή τρίτη. Το δικαίωμα στη διαφορά.
Αρχή τέταρτη. Ύπαρξη ιεραρχίας μόνιμης και τυποποιημένης. Οι πολίτες χωρίζονται σε άρχοντες και αρχόμενους.
Αρχή πέμπτη. Ύπαρξη πολλών αυθεντικών προτύπων. Υπάρχουν πολλά «Ιερά Βιβλία».
Αρχή έκτη. Η ευημερία των λίγων είναι πάνω από την ευημερία του συνόλου των πολιτών.
Αρχή έβδομη. Η οικονομική αλληλεξάρτηση θεωρείται ακρογωνιαίος λίθος της ευημερίας αυτών των λίγων, οι οποίοι καρπώνονται το μεγάλο μέρος της κοινής ευημερίας.
Αρχή όγδοη. Η γνώση εμπορευματοποιείται και απευθύνεται κυρίως στους λίγους.
Παρατηρήσεις Ο Κοινοβουλευτισμός «παράγει άμετρο πλήθος χαρισματικών» ανθρώπων. Η εκλογή και ο διορισμός αυτό το ρόλο παίζουν: να κατασκευάζουν χαρισματικούς. Καλλιεργείται και υπάρχει ένας άκρατος Μυστικισμός για την εξουσία. Οι «χαρισματικοί» είναι «πιο ίσοι» από τους άλλους πολίτες και γεύονται περισσότερο την εξουσία. Όλες οι ηθικές αρχές του Κοινοβουλευτισμού είναι κατά μίμηση της Δημοκρατίας και λειτουργούν μόνο στα χαρτιά. Έτσι οι πλουσιότεροι πολίτες μπορούν να παρέμβουν στη διαμόρφωση των νόμων και να παίρνουν το λόγο σχεδόν όποτε το θελήσουν. Αν μάλιστα διαθέτουν και δικό τους Μ.Μ.Ε….
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η γενική πολιτική αρχή είναι ότι ο Λαός, το σύνολο των πολιτών, είναι το ανώτατο πολιτειακό όργανο. Αυτό θεωρητικά, τυπικά μονάχα. Πρώτα γιατί στον Κοινοβουλευτισμό ο Κυρίαρχος Λαός λαμβάνεται υπόψη μόνο, όταν ψηφίζει, κι έπειτα γιατί στον Κοινοβουλευτισμό υπάρχει πληθώρα κομμάτων, σωματείων και άλλων ομάδων-πηγών εξουσίας. Ιδιαίτερο άρθρο στα Συντάγματα προστατεύει το δικαίωμα της συνεταίρισης. Αυτές οι ομάδες-πηγές εξουσίας είναι οι συνιστώσες που αποτελούν τη συνισταμένη της κεντρικής εξουσίας, Δηλαδή, ενώ στη Δημοκρατία μοναδική πηγή εξουσίας είναι ο Δήμος-Λαός, στον Κοινοβουλευτισμό, ο Λαός σαν πηγή εξουσίας παρακάμπτεται μέσω των πολυπληθών ομάδων-πηγών εξουσίας. Οι ομάδες αυτές εξασφαλίζουν την εξουσία τους με την εκλογή.
Και βέβαια στην πράξη ανώτατο πολιτειακό όργανο είναι ο Πρόεδρος της «Δημοκρατίας» στην Προεδρική «Δημοκρατία» και ο Πρωθυπουργός στην Προεδρευόμενη «Δημοκρατία».
Από όλα αυτά απορρέουν και συγκεκριμενοποιούνται οι ακόλουθες επιμέρους πολιτικές αρχές:
Αρχή πρώτη. Κύριος τρόπος για την ανάδειξη των ανώτατων και πολλών ανώτερων αρχών είναι η εκλογή. Συνηθίζεται όμως και ο διορισμός.
Επειδή ακριβώς οι άρχοντες είναι αιρετοί επιτρέπεται η επανεκλογή.
Αρχή δεύτερη. Φαινομενική διάκριση των τριών λειτουργιών της εξουσίας. Επιτρέπεται η διθεσία-διαρχία στη διοικητικο- εκτελεστική λειτουργία της εξουσίας.
Αρχή τρίτη. Τα πολιτειακά όργανα είναι, κατά κανόνα, μονοπρόσωπα και δε λογοδοτούν ποτέ.
Αρχή τέταρτη. Επαγγελματοποίηση στην άσκηση της εξουσίας, ειδικά στη δικαστική λειτουργία.
Αρχή πέμπτη. Οικογενειοποίηση στην άσκηση της εξουσίας (νομενκλατούρα).
Αρχή έκτη. Η ευθύνη είναι ατομική. Κάθε πολίτης έχει δικαίωμα και καθήκον να μην επιτρέψει την καταπάτηση των δημοκρατικών αρχών.
Αρχή έβδομη. Υπάρχει ο θεσμός της «κατάστασης πολιορκίας». Ο θεσμός της «κατάστασης πολιορκίας», η Συνταγματική Δικτατορία, είναι ρωμαϊκός (Salus populi suprema lex esto. Η σωτηρία του λαού να είναι ο ύψιστος νόμος.) και υπάρχει στα σύγχρονα συντάγματα. Στο Ελληνικό Σύνταγμα του 75/86 η Συνταγματική Δικτατορία θεσπίζεται με το άρθρο 48.
Παρατήρηση Γενική παρατήρηση είναι η ακόλουθη: Ενώ στη Δημοκρατία η εξουσία βρίσκεται στα χέρια όλων των πολιτών οργανωμένων στην μοναδική ομάδα-πηγή εξουσίας, το Δήμο-Λαό, στον Κοινοβουλευτισμό ο Δήμος-Λαός προσπάθησε και με βίαια μέσα στο παρελθόν και προσπαθεί με μέσα πιο ειρηνικά και νόμιμα στη σύγχρονη εποχή να φτάσει τη Δημοκρατία και να αποσπάσει από την κεντρική εξουσία τα κανονικά του δικαιώματα και να αποκατασταθεί σ’ αυτά. Αυτό άλλωστε σημαίνει και ο όρος δημοκρατικά δικαιώματα.
Σαν απότοκο των πολιτικών αρχών του Κοινοβουλευτισμού έρχεται η ακόλουθη ιεράρχηση των λειτουργιών της εξουσίας:
α) Διοικητικο-Εκτελεστική
β) Νομοθετική,
γ) Δικαστική.
Αν πούμε πως στον Κοινοβουλευτισμό η Διοικητικο-Εκτελεστική «καπελώνει» τις δύο άλλες λειτουργίες, δε θα πέφταμε έξω.
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η γενική οικονομική αρχή είναι ότι ο καθένας επιδιώκει με κάθε μέσο τον πλουτισμό του, μέσα σ’ ένα πνεύμα υποθετικής ελευθερίας. Από όλα αυτά απορρέουν και συγκεκριμενοποιούνται οι ακόλουθες επιμέρους οικονομικές αρχές:
Αρχή πρώτη. Οι ασθενέστερες οικονομικές τάξεις επωμίζονται το μεγαλύτερο μέρος των κρατικών βαρών.
Αρχή δεύτερη. Η φορολογία είναι κυρίως έμμεση.
Αρχή τρίτη. Υπάρχει προσωποκράτηση για χρέη.
ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
Η κύρια πολεοδομική αρχή του Κοινοβουλευτισμού είναι η άναρχη δόμηση, η οποία καταλήγει ή στην αβίωτη μικρή οικιστική μονάδα των μικροχωριών ή στην επίσης αβίωτη τεράστια μονάδα των γιγαντιαίων τερατοπόλεων. Ισχύει κυρίως ο Συγκεντρωτισμός και ο Υδροκεφαλισμός της πρωτεύουσας που τείνουν να καταλήξουν, στις καλύτερες περιπτώσεις, στην Αποκέντρωση.
Επίλογος Το γεγονός ότι δεν είναι και τόσο απλό σήμερα να περάσουμε από τον Κοινοβουλευτισμό ή από οποιαδήποτε άλλη σύγχρονη ολιγαρχική πολιτειακή παραλλαγή στη Δημοκρατία δε μας δικαιολογεί να σφετεριζόμαστε το όνομα της Δημοκρατίας και να ονομάζουμε Δημοκρατία τον Κοινοβουλευτισμό και τα άλλα σύγχρονα πολιτεύματα, που είναι όλα τους -δεν πειράζει που το επαναλαμβάνουμε- ολιγαρχικές πολιτειακές παραλλαγές.
Ο Κοινοβουλευτισμός δεν είναι Δημοκρατία. Η Ρεπούμπλικα δεν είναι Δημοκρατία. Ο Κοινοβουλευτισμός και κάθε άλλο μη δημοκρατικό πολίτευμα δεν είναι σε θέσει να λύσουν τα προβλήματα της Ανθρωπότητας. Γιατί βέβαια το κύριο πρόβλημα της Ανθρωπότητας είναι πολιτικό κι όχι οικονομικό. Και το κύριο πολιτικό πρόβλημα της Ανθρωπότητας είναι η διάκριση των πολιτών σε άρχοντες και αρχόμενους. Δηλαδή σε μια μικρή μερίδα πολιτών που έχει πλήρη πολιτικά δικαιώματα, που ασκεί την εξουσία και στη μεγάλη πλειονότητα των πολιτών που η μικρή μερίδα τη βαυκαλίζει ότι έχει πολιτικά δικαιώματα με το να την καλεί κάθε τόσο να ψηφίζει πρόσωπα που συχνά δεν την εκφράζουν, χωρίς η ίδια να έχει μερτικό στην εξουσία.
Σήμερα ζούμε στο πολιτικό σύστημα που βασίζεται στον ολιγαρχικό θεσμό της εκλογής και του διαχωρισμού των ανθρώπων σε άρχοντες και αρχόμενους. Και σ’ αυτή τη διάκριση βρίσκεται η ρίζα του κάθε κακού. Η Δημοκρατία είναι το μόνο μέσο για να καταργηθεί σταδιακά κι αναίμακτα αυτή η καθόλου αθώα διάκριση και να ζήσουμε με πνεύμα συνδιαλλαγής και ομοφροσύνης, χωρίς κίνητρα για αντικοινωνική συμπεριφορά, με μειωμένη -ίσως μηδενική- εγκληματικότητα. Η
Δημοκρατία βασίζεται στην κλήρωση των αρχών και την κατάργηση του διαχωρισμού των ανθρώπων σε άρχοντες και αρχόμενους. Η Ανθρωπότητα, μόνο αν περάσει ειρηνικά και βαθμιαία από τον Κοινοβουλευτισμό στη Δημοκρατία, θα μπορέσει να λύσει τα προβλήματά της, θα μπορέσουμε να δούμε καλύτερες μέρες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Θουκυδίδη Ιστορία, Βιβλίο Β
2. Αριστοτέλη Πολιτικά, Βιβλίο Δ
3. Θεοδωρακόπουλος Ιωάννης, Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
4. Taylor, Α.Ε. Πλάτων: ο Άνθρωπος και το Έργο του, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
5. Στυλιανού Άρης, «Ελευθερία και δημοκρατία: ο απόλυτος Σπινόζα», Αξιολογικά, ειδικό τεύχος 2 (Σπινόζα: προς την ελευθερία), Νοέμβριος 2002, σσ. 125-36.
6.Γαβριηλίδης Άκης, Η Δημοκρατία κατά του Φιλελευθερισμού, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] (Αριστ. Πολ. Α, 1253α 2-3)
[2] (Πολιτικά, Α, 1252a 15-16)
[3] Αριστ. Πολ. Ζ, 1317β2-3
[4] Πολιτικά, Δ, 1294b 8-9
[5] 13ος αι. Magnum Concilium. Αρχή της Βουλής των Λόρδων. 1295. The Great and Model
Parliament. Αρχή της Βουλής των Κοινοτήτων.1297. Charta confirmationis.
[6] 14oς αι. Communitas Communitatum. Ίδρυση της Βουλής των Κοινοτήτων.1628.
Petitions of Rights.1640-1660. Oliver Cronwell. Long Parliament. (Μακρό
Κοινοβούλιο.)1689. Bill of Rights. 18oς αι. Καθιέρωση του αντιπροσωπευτικού
συστήματος. 1832. Reform Bill. (Διεύρυνση του δικαιώματος της ψήφου. Κατάργηση της
δουλείας.) 1900. Ίδρυση του Εργατικού Κόμματος. 1918. Ψήφος και στις γυναίκες.
[7] (John Locke 1632-1704). Σταθμοί στην πορεία προς τον Κοινοβουλευτισμό στάθηκαν και οι
βασικές χρονολογίες της ιστορίας των Ενωμένων Πολιτειών. 1776. Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας.
1787. Σύνταγμα των Ενωμένων Πολιτειών.1860-1864. Πόλεμος Βορείων και Νοτίων. Κατάργηση
της δουλείας: οι Αφρο-Αμερικανοί εξισώνονται με τους Λευκούς. Μόνο στα χαρτιά βέβαια, αφού
και στις μέρες μας (2002) ακόμα συμβαίνουν γεγονότα με σαφή ρατσιστική χροιά σε βάρος των
Μαύρων.
[8] Να αναφέρουμε και τις κυριότερες χρονολογίες της Γαλλικής Επανάστασης, τις σχετικές με τον
Κοινοβουλευτισμό.1789. Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη.
1791. Σύνταγμα της 3ης Σεπτεμβρίου 1791. Ψήφισμα της 12ης Σεπτεμβρίου.
1793. Σύνταγμα της 29ης Ιουνίου.1795. Σύνταγμα της 22ης Αυγούστου (5 fructidor An III).
(Oι χρονολογίες είναι παρμένες από το έργο Α. Σβώλος Συνταγματικόν Δίκαιον. τ. Δ’ σσ. 9-27,
όπου και σχετική πλούσια βιβλιογραφία.)
[9] (Πολ. Ε, 1302a 9-11).
[10] (Αριστ. Πολ. Δ, 1294β 7-9).
[11 (Αριστ. Πολ. Ζ, 1317a 40 - 1317b 12)
Σημείωση. Ας ξέρει ο αναγνώστης ότι στην καταγραφή των αρχών της Δημοκρατίας γίνεται παιχνίδι θελημένο ανάμεσα στον Ενεστώτα και τους Παρελθοντικούς Χρόνους, επειδή ακριβώς η Δημοκρατία υπήρξε μόνο στην Αρχαία Ελλάδα. Όσο για σήμερα, ο σφετερισμός του ονόματός της από τον Κοινοβουλευτισμό δε σημαίνει και την αναβίωσή της. Αυτή απλώς ελπίζεται.