Καθεστώς της 4ης Αυγούστου ονομάστηκε το δικτατορικό
καθεστώς που είχε η Ελλάδα από τις 4 Αυγούστου 1936, ημερομηνία στην οποία
ανακήρυξε ο Ιωάννης Μεταξάς τη δικτατορία και λειτούργησε μέχρι το θάνατο του
Μεταξά το 1941.
Το ξέσπασμα της
δικτατορίας
Ύστερα από τις εκλογές του '36, που διεξήχθησαν με την απλή
αναλογική, τα δύο μεγάλα κόμματα της εποχής, το Λαϊκό Κόμμα και το Κόμμα των
Φιλελευθέρων είχαν εξασφαλίσει τη συντριπτική πλειοψηφία των βουλευτικών εδρών
(284 έδρες-143 το Λαϊκό κόμμα, 141 οι Φιλελεύθεροι), ενώ ρόλο ρυθμιστικό έπαιζε
πλέον το ΚΚΕ, μέσω του εκλογικού του σχήματος, του Παλλαϊκού Μετώπου, που
διέθετε 15 έδρες.
Λόγω του Εθνικού Διχασμού που αναζωπυρώθηκε από την
κινηματική απόπειρα βενιζελικών αξιωματικών υπό τον Νικόλαο Πλαστήρα τα δύο
μεγάλα κόμματα αδυνατούσαν να έρθουν σε συνεννόηση μεταξύ τους.
Μετά το θάνατο του τότε πρωθυπουργού Δεμερτζή, ο βασιλιάς
Γεώργιος διόρισε πρωθυπουργό τον Ιωάννη Μεταξά, γνωστό οπαδό τότε της
δικτατορικής εκτροπής.
Ο διορισμός του
Μεταξά συνέπεσε με την ευρεία ενεργοποίηση της Εργατικής τάξης, που πιεζόταν
από την καταθλιπτική οικονομική κατάσταση. Με αφορμή την Γενική Απεργία που
είχαν κηρύξει για τις 5 Αυγούστου του '36 τα συνδικάτα με πρόταση του ΚΚΕ, ο
Μεταξάς ζήτησε την αναστολή σημαντικών άρθρων του Συντάγματος και με τη στήριξη
του βασιλιά οδήγησε στο ξέσπασμα της 4ης Αυγούστου.
Ο χαρακτήρας του
καθεστώτος
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου μπορεί να χαρακτηριστεί ως
δεξιό αυταρχικό και ως πατερναλιστικό. Παρά τις επιρροές του από το φασισμό και
το ναζισμό, η 4η Αυγούστου δεν ταυτίζεται με τα καθεστώτα της ναζιστικής
Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας. Εξάλλου, δεν υιοθετούσε τις
φυλετικές-ρατσιστικές διακρίσεις του ναζισμού (χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι
ότι επιτρεπόταν στους Έλληνες Εβραίους η συμμετοχη στην ΕΟΝ).
Επιπλέον, σε αντίθεση
με το φασισμό και το ναζισμό, η δικτατορία του Μεταξά δεν απέκτησε ποτέ λαϊκή
βάση, παρά τις προσπάθειες της, ούτε είχε ριζοσπαστική-κινηματική βάση. Μια
προσπάθεια να αναγνωριστεί η μεταξική δικτατορία ως λαϊκά αποδεκτή ήταν η
ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας.
Σαν σύμβολο της
Νεολαίας επιλέχθηκε ο μινωικός διπλός πέλεκυς στη λογική του "πρώτου
συμβόλου όλων των ελληνικών πολιτισμών". Η ένταξη ωστόσο στους κόλπους της
δεν υπήρξε υποχρεωτική.
Ο Μεταξάς δημιούργησε και διέδωσε την ιδεολογία του «Γ΄
Ελληνικού Πολιτισμού», στην οποία στηρίχτηκε το κράτος της 4ης Αυγούστου.
Οι οπαδοί του καθεστώτος θεωρούσαν ότι οι σύγχρονοι Έλληνες
οφείλουν να είναι οι συνεχιστές του Αρχαίου (Α΄) και Βυζαντινού (Β΄) Πολιτισμού
και ότι να έχουν ως σκοπό τη φυλετική ενότητα του έθνους, καθώς και τη
διατήρηση των παραδόσεων.
Το ιδανικό πολίτευμα κατά τον Μεταξά δεν ήταν η Αθηναϊκή
Δημοκρατία, αλλά η στρατοκρατική Σπάρτη και η αρχαία Μακεδονία η οποία
ενοποίησε πολιτικά την αρχαία Ελλάδα.
Ο Μεταξάς προσπαθούσε να προβάλει τον εαυτό του ως τη
μοναδική ελπίδα σωτηρίας σε ένα διαιρεμένο έθνος, ενώ στρεφόταν εχθρικά
απέναντι στον "παλαιοκομματισμό" και τις κοινοβουλευτικές τακτικές
του παρελθόντος. Οι βασικές διαφορές με το Γ΄ Ράιχ έγκεινται στο ότι δεν
εφάρμοσε και δεν πίστευε σε μια ιμπεριαλιστική πολιτική, σε αντίθεση με τη
Γερμανία, η οποία προκάλεσε τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και στο ότι η
ιδεολογία περί «Γ΄ Ελληνικού Πολιτισμού» δε βρήκε τόσο πλατιά απήχηση στις
μάζες όσο βρήκε η εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία στη Γερμανία.
Στην λογική του κοινωνικού ελέγχου, το καθεστώς προχώρησε
στην επιβολή λογοκρισίας στον Τύπο, ενώ απαγόρεψε την ηχογράφηση και διακίνηση
ρεμπέτικων τραγουδιών που περιείχαν ή βασίζονταν σε «ανατολίτικους» δρόμους
αλλά και τραγούδια με χασικλίδικη θεματολογία όπως και κάποια σατιρικά.
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, προσπαθώντας να κερδίσει
κοινωνική υποστήριξη, προώθησε κάποια φιλολαϊκά μέτρα, όπως το οκτάωρο και
κάποιες υποχρεωτικές βελτιώσεις στο εργασιακό περιβάλλον, ενώ επένδυσε στην
άμυνα.
Τα αγροτικά προϊόντα άρχισαν να πωλούνται ακριβότερα και
ελευθερώθηκαν τα χρέη πάνω στη γη. Από πλευράς επενδύσεων η περίοδος της 4ης
Αυγούστου μπορεί να θεωρηθεί ευνοϊκή, αφού την περίοδο 1936-1938 ιδρύθηκαν 567
εργοστάσια.
Ο προϋπολογισμός επίσης έδινε βάση στην στρατιωτική οργάνωση
γι' αυτό ήταν και ιδιαίτερα αυξημένος.
Διώξεις
Κύριο γνώρισμα της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ήταν ο
σφοδρός αντικομμουνισμός. Εξάλλου η επιβολή της στηρίχθηκε στην
"κομμουνιστική απειλή". Η δικτατορία καταδίωξε άγρια το ΚΚΕ,
βασανίζοντας τα μέλη του με πρωτόγνωρες μεθόδους και εκτελώντας άλλα, μεταξύ
άλλων μεθόδων και με εκπαραθυρώσεις
Πάντως δεν υπήρχε
κάποιος οργανωμένος σχεδιασμός για μαζικές εκτελέσεις των κομμουνιστών όπως για
παράδειγμα συνέβαινε στην Φρανκική Ισπανία.
Ο Μεταξάς, ο ίδιος φανατικός αντικομμουνιστής, είχε
συσπειρώσει γύρω του μερικούς από τους πιο σκληρούς αντικομμουνιστές, όπως τον
Κωνσταντίνο Μανιαδάκη, πρώην στρατιωτικό, και τον Αριστείδη Δημητράτο, δεξιό
εθνικόφρονα συνδικαλιστή και πρώην κομμουνιστή.
Επιπλέον, η δικτατορία είχε στείλει ορισμένα κορυφαία
στελέχη της Ασφάλειας(μεταξύ άλλων το Σπύρο Παξινό) στη Γκεστάπο για εκπαίδευση
στη δίωξη και αντιμετώπιση του Κομμουνισμού
Το καθεστώς προχώρησε ακόμα σε διώξεις και μη κομμουνιστών,
πολιτικών αντιπάλων του και διαφωνούντων, προχωρώντας συχνά στο μέτρο των
εξοριών σε νησιά του Αιγαίου.
Επίσης, στον τομέα των μειονοτήτων, το καθεστώς προσπάθησε
να επιβάλλει τη χρήση της ελληνικής γλώσσας σε δημόσιους αλλά και ιδιωτικούς
χώρους, με κυριότερα θύματά του τους σλαβόφωνους πληθυσμούς και σλαβομακεδόνες.
Δεν υιοθετήθηκε όμως
κάποιο σχέδιο μαζικής εξόντωσης ή εκτοπισμού, όπως συνέβη με ανάλογα καθεστώτα
στην Ευρώπη.
Εξωτερική πολιτική
Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, ο Μεταξάς προσπάθησε να
ισορροπήσει μεταξύ της Αγγλίας, η οποία ήταν η κυρίαρχη ναυτική δύναμη της
Μεσογείου και προς την οποία άλλωστε στρέφονταν οι συμπάθειες του βασιλιά και
της Γερμανίας, με το ολοκληρωτικό καθεστώς της οποίας υπήρχε ιδεολογική
συνάφεια, αλλά και στενότατοι οικονομικοί δεσμοί. Όμως, όπως αποδεικνύει η
«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, ήδη από το 1939 η Ελλάδα
είχε ευθυγραμμιστεί απόλυτα με τους Βρετανούς, οι οποίοι αποδέχονταν την
ουδέτερη στάση της Ελλάδας εξαιτίας της αδυναμίας τους να της παράσχουν ουσιαστική
στρατιωτική υποστήριξη.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των στενών σχέσεων που υπήρχαν
μεταξύ των δύο κυβερνήσεων είναι το γεγονός ότι ο Μεταξάς πρότεινε το 1938 στην
αγγλική κυβέρνηση τη σύναψη αμυντικής συμμαχίας, την οποία η αγγλική κυβέρνηση
αρνήθηκε διπλωματικά αφού δεν είχε λόγο να αμφιβάλλει σχετικά με την στάση της Ελλάδας
σε επικείμενο πόλεμο.
Αντίθετα, με τη γερμανική κυβέρνηση οι σχέσεις ήταν τυπικές,
αφού η Ελλάδα είχε πολλά οφέλη από τις οικονομικές επενδύσεις των Γερμανών.
Σημαντικό ρόλο στις διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών διαδραμάτισε και η στάση
της Ιταλίας, λόγω των συνεχών προκλήσεων.
Το γεγονός της βύθισης της Έλλης σηματοδότησε το τέλος των
φιλικών σχέσεων με τις δυνάμεις του Άξονα.
Επίσης, σημαντική παράμετρος της εξωτερικής πολιτικής του
καθεστώτος υπήρξε και η συνέχιση των καλών σχέσεων και της προσέγγισης με την
Τουρκία, η οποία είχε αρχίσει από τα έτη πρωθυπουργίας του Ελευθερίου
Βενιζέλου. Ένας πρόσθετος λόγος που συνέβαλλε σε αυτην την πολιτική ήταν και η
ιταλική παρουσία στα Δωδεκάνησα και το Αιγαίο.