Κώστας Βάρναλης …Ένας μεγάλος ποιητής …Ένας σπουδαίος Άνθρωπος !
Άιντε θύμα, άιντε ψώνιο, άιντε σύμβολο αιώνιο
αν ξυπνήσεις μονομιάς θα `ρθει ανάποδα ο ντουνιάς.( Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου)
Ήταν 16 του Δεκέμβρη του 1974 όταν ο Κώστας Βάρναλης άφηνε την τελευταία του πνοή στις 9.50 το βράδυ στο νοσοκομείο παρά τις προσπάθειες των γιατρών της Γενικής Κλινικής Αθηνών. Η καρδιά του σταμάτησε. Ήταν 90 χρόνων.
Λίγες ώρες πριν η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών είχαν
οργανώσει εκδήλωση στο θέατρο «Αλίκη » για να τιμήσουν τον μεγάλο
ποιητή, δημοσιογράφο και πάνω απ΄ όλα άνθρωπο Κώστα Βάρναλη.
Το βράδυ της Τετάρτης 4 του Δεκέμβρη του 1974 εισήχθη επειγόντως στη
Γενική Κλινική Αθηνών αλλά το πρωί της μέρας που θα γινόταν η εκδήλωση
της ΕΣΗΕΑ πήρε εξιτήριο κι επέστρεψε σπίτι του, χωρίς όμως να είναι σε
θέση να υποστεί την ταλαιπωρία που θα επέβαλλε η παρουσία του στην, τόσο
τιμητική γι' αυτόν, βραδιά της Ένωσης Συντακτών. Όλα πάντως έδειχναν
ότι είχε ξεφύγει τον κίνδυνο. Ήταν ευδιάθετος, ακμαίος κι όταν έφευγε
από την κλινική ευχαρίστησε τις νοσοκόμες ζητώντας παράλληλα συγνώμη
«που τις είχε κουράσει». Μετά το τέλος της εκδήλωσης αντιπροσωπεία της
ΕΣΗΕΑ τον επισκέφτηκε στο σπίτι του και του επέδωσε τιμητικό μετάλλιο
ενώ λίγες στιγμές αργότερα ο ποιητής συζητούσε με οικείους του, που
πήγαν στην εκδήλωση, για τις εντυπώσεις τους απ' αυτήν.
Ξεχωριστή στιγμή στην εκδήλωση ήταν όταν ο Γιάννης Ρίτσος
διάβασε ένα ποίημά του που είχε γράψει για τον Βάρναλη στα 1956, απ'
αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων παρουσίας του τελευταίου στα ελληνικά
γράμματα:
«…Ποιητή, σ' είδαμε πάντα στο πλευρό του λαού μας με
σκέψη και με πράξη. Ο λόγος σου σπαθί, νυστέρι και φωτιά που φωτάει και
φως που καίει. Σ' είδαμε πάντα με την παλάμη σου ανοιχτή, δίπλα στ'
αυτί, για ν' αφουγκράζεσαι πίσω απ' τα τείχη τη στρογγυλή βουή του
Ιστορικού, αναπότρεπτου ήλιου. Αυτόν τον ήλιο μας έδειξες…»!
Ο Νικηφόρος Βρεττάκος έκανε ευρεία αναφορά στη ζωή και στο έργο του Βάρναλη και κατέληξε λέγοντας: «…Ο
ποιητής σεβάστηκε τα εμπόδια που του έβαζε η συνείδησή του κι έμεινε
στο χώρο του χρέους του, όπως έμειναν όλοι οι έντιμοι "προπηλακισθέντες
και εμπτυσθέντες" και όχι μόνο τα σύμβολά του, ο Προμηθέας, ο Ιησούς και
ο Σωκράτης…».
Ο ίδιος εξέφρασε την ικανοποίησή του για το ποίημα του Ρίτσου αλλά
και την εμπιστοσύνη που έτρεφε στο πρόσωπο του Βρεττάκου. «Το ποίημα του
Ρίτσου ήταν πολύ καλό», είπε και για τον Βάρναλη σχολίασε : «Το
περίμενα».
Λίγο αργότερα ένιωσε αδιαθεσία και παρακάλεσε τη νοσοκόμα του κ.
Γαρίτη και τον σύζυγο της θετής του κόρης Ελένης, να τον αφήσουν να
ξεκουραστεί. «Είμαι πολύ κουρασμένος», τους
είπε. Μια ώρα αργότερα η νοσοκόμα τον βρήκε πεσμένο στο μπάνιο, χωρίς
σφυγμό και κάθιδρο. Αμέσως κλήθηκε ο γιατρός Β. Σπανός που έφτασε λίγα
λεπτά αργότερα και από την εξέταση διαπίστωσε εμφραγματική δύσπνοια με
όλα τα σχετικά συμπτώματα. Στις 9.45 μ.μ. ο Βάρναλης εισήχθη και πάλι
στη Γενική Κλινική Αθηνών, όπου παρά τις προσπάθειες των γιατρών η
καρδιά του έπαψε να χτυπά στις 9.50 μ.μ.
…Θεριά οι ανθρώποι, δεν μπορούν το φως να το σηκώσουν...
Χίλιες φορές να γεννηθείς, τόσες θα σε σταυρώσουν. «Οι Πόνοι της Παναγίας»
Γεννήθηκε στον Πύργο (Μπουργκάς) της Βουλγαρίας το 1884. Το επίθετό του, αν όχι καλλιτεχνικό δηλώνει καταγωγή από τη Βάρνα
όπου έμεναν πολλοί Έλληνες. Έλαβε τη βασική μόρφωση στα Ζαρίφεια
διδασκαλεία της Φιλιππούπολης και έπειτα με την υποστήριξη του
Μητροπολίτη Αγχιάλου ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει Φιλολογία. Το 1908
πήρε το πτυχίο του και άρχισε να εργάζεται στην εκπαίδευση στην αρχή
στο ελληνικό διδασκαλείο του Πύργου (Μπουργκάς) και στη συνέχεια στην
Ελλάδα όπου μεταξύ άλλων στην Ανωτάτη Παιδαγωγική Ακαδημία Αθηνών.
“…Παιδί αμούστακο δεκαοχτώ χρονώ, διορίστηκα δάσκαλος στο σκολειό
του Πύργου με μισθό 600 λέβια το χρόνο, ήγουν με 1,70 μεροκάματο!...
Δεν πρόφτασα όμως να εξασκήσω τα υψηλά μου διδασκαλικά καθήκοντα. Και σ'
αυτήν την περίσταση η Μοίρα μου με κυνήγησε. Ένα κυριακάτικο
απομεσήμερο λαβαίνω κάποιο συστημένο γράμμα από την κοινότητα της Βάρνας
γεμάτο σφραγίδες κι επισημότητες και με την αντρέσσα γραμμένην
ελληνικά... Το ανοίγω και διαβάζω πως η κοινότητα της Βάρνας το θεωρούσε
τιμή της, "ότι εν των τέκνων αυτής ηρίστευσεν εις εγκυκλίους σπουδάς
του" και μου προτείνει να με στείλει να σπουδάσω εις το "Αθήνησι
Πανεπιστήμιον" από το κληροδότημα του Βαρναίου Νικολάου Παρασκευά
Φιλολογίαν ή ...Θεολογίαν. Μα γιατί η κοινότητα της Βάρνας με θεωρούσε
"τέκνον" της. Επειδή ο πατέρας μου ήταν από τη Βάρνα. Το επίθετο
Βάρναλης θα πει Βαρναίος. Δέχτηκα να σπουδάσω φιλολογία με την κρυφή
χαρά πως θα επισκεπτόμουνα τη χώρα των ονείρων μου, την Ελλάδα. Τη χώρα
του αρχαίου μεγαλείου, της Σοφίας, της Ομορφιάς και της Ελευθερίας!...»
Το 1919 πήγε στο Παρίσι με υποτροφία και παρακολούθησε μαθήματα
φιλοσοφίας, φιλολογίας και κοινωνιολογίας. Τότε προσχώρησε στον μαρξισμό
και τον διαλεκτικό υλισμό και αναθεώρησε τις προηγούμενες απόψεις του
για την ποίηση, τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Η στροφή
του Βάρναλη στην κοινωνική ποίηση γίνεται στο Παρίσι. Γράφει ο Μάρκος Αυγέρης: «…Η
μεταβολή ήταν απότομη, αληθινή μεταστροφή. Στη συνείδηση του Ποιητή
άλλαξε ολότελα η αντίληψη του κόσμου. Από την αισθητική αρχαϊκή και
διακοσμητική λογοτεχνία προσγειώνεται ξαφνικά στη σημερινή δραματική
πραγματικότητα, αφήνει τους πολυσύχναστους παλιούς δρόμους, αλλάζει
πορεία κι ακολουθεί αποφασιστικά τη νέα ανθρωπότητα, που έρχεται ν'
αναγεννήσει τον τόπο. Τη συνείδηση του ποιητή από δω και πέρα θα τη
γεμίσει το τρικυμισμένο πνεύμα του εικοστού αιώνα. Η μεταβολή έγινε όταν
ο Ποιητής ήταν στο Παρίσι για μετεκπαίδευση. Εκεί όπως σ' όλη την
Ευρώπη είχαν ξεσπάσει τα φιλειρηνικά και κοινωνικά νέα ρεύματα, τα
συγχυσμένα αισθήματα της απογοήτευσης, της διαμαρτυρίας, το πνεύμα της
επανάστασης…»
Χτες και σήμερα ίδια κι όμοια, χρόνος μπρος, χρόνια μετά…
Η ύπαρξή σου σε σκοτάδι όλο πηχτότερο βουτά.
Τάχα η θέλησή σου λίγη, τάχα ο πόνος σου μεγάλος;
Αχ, πούσαι, νιότη, πούδειχνες πως θα γινόμουν άλλος! (από το ποίημα Κωνσταντής)
Στην Αίγινα το 1921 ο ποιητής θα γράψει το έργο που τον καθιέρωσε : « Το φως που καίει».
Αυτό όπως ήταν επόμενο, τάραξε τα λιμνάζοντα νερά στους λογοτεχνικούς
κύκλους της εποχής και προκάλεσε έντονες συζητήσεις. Ο Ξενόπουλος το
χαρακτήρισε σταθμό στα Ελληνικά Γράμματα ενώ ο ίδιος ο ποιητής «Μάλλον
αρχή» εννοώντας προφανώς ότι επρόκειτο για μια νέα δική του αρχή, αλλά
και μια αρχή στην κοινωνική ποίηση του 20ού αιώνα.
Διετέλεσε για πολλά χρόνια καθηγητής μέσης εκπαίδευσης ενώ εργάστηκε
για βιοποριστικούς λόγους και ως δημοσιογράφος στις εφημερίδες Πρωία ,
στον Ριζοσπάστη και στην προδικτακτορική Αυγή. Υπήρξε συνεργάτης σε
πολλά περιοδικά και εγκυκλοπαίδειες μεταξύ των οποίων και στη Μεγάλη
Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια.
Το 1922 δημοσίευσε επίσης τους Μοιραίους στο περιοδικό Νεολαία και τη Λευτεριά στο περιοδικό Μούσα.
Mες την υπόγεια την ταβέρνα,μες σε καπνούς και σε βρισές
(απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα) όλ’ η παρέα πίναμ’ εψές•
εψές, σαν όλα τα βραδάκια,να πάνε κάτου τα φαρμάκια. …. «Οι μοιραίοι»
Το φθινόπωρο του 1923 μετά από ανάκληση της διακοπής της υποτροφίας
του ξαναπήγε στο Παρίσι, όπου έμεινε στο σπίτι του φίλου του χαράκτη
Γιάννης Κεφαληνού. Το 1924 γύρισε στην Αθήνα και δίδαξε νεοελληνική
λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία υπό τη διεύθυνση του Γληνού. Ένα
χρόνο αργότερα σημειώθηκε η κριτική διαμάχη του Βάρναλη με τον Γιάννη
Αποστολάκη. Ο Βάρναλης δημοσίευσε το δοκίμιο «Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική»
, αντιτιθέμενος στην ιδεαλιστική ποιητική θεωρία που είχε εκφράσει ο
Αποστολάκης στο έργο του Η ποίηση στη ζωή μας. Το 1926 παύτηκε από τη
θέση του ως καθηγητή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, αρχικά προσωρινά και
στη συνέχεια οριστικά, με αφορμή ένα δημοσίευμα της Εστίας που
δημοσίευσε ως παράδειγμα της αντεθνικής δράσης των μεταρρυθμιστών
Παιδαγωγών ένα απόσπασμα από Το φως που καίει. Ο Βάρναλης στράφηκε στη
δημοσιογραφία και έφυγε για τη Γαλλία ως ανταποκριτής της Προόδου. Το 1927 επέστρεψε στην Αθήνα και τύπωσε τους Σκλάβους Πολιορκημένους.
Το 1929 παντρεύτηκε την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου.
Το 1932 εξέδωσε την Αληθινή απολογία του Σωκράτη . Το 1935 πήρε μέρος
ως αντιπρόσωπος των ελλήνων συγγραφέων στο Συνέδριο Σοβιετικών
Συγγραφέων στη Μόσχα μαζί με το Γληνό και μετά από εντολή του Κονδύλη
εξορίστηκε στη Μυτιλήνη και τον Άγιο Ευστράτιο. Παρέμεινε πιστός στην
ιδεολογία του κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και του εμφυλίου,
το 1956 τιμήθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών και το 1959
τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν. Είχαν προηγηθεί μεταξύ άλλων εκδόσεις των
έργων του Ζωντανοί άνθρωποι, Το Ημερολόγιο της Πηνελόπης, Ποιητικά, Διχτάτορες, Αισθητικά- Κριτικά (δύο τόμοι). Το 1965 εκδόθηκε η τελευταία ποιητική συλλογή του με τίτλο Ελεύθερος κόσμος και το 1972 το θεατρικό έργο Άτταλος ο Γ΄.
Μετά το θάνατό του κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή του Οργή Λαού,
γραμμένη κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Παπαδόπουλου και τα
Φιλολογικά Απομνημονεύματα, συγκεντρωτικός τόμος δημοσιευμάτων του στην
εφημερίδα Ανεξάρτητος από το Φεβρουάριο ως τον Αύγουστο του 1935. Η
πορεία του Βάρναλη στο χώρο της ποίησης ξεκίνησε το 1904, όταν εξέδωσε
τις Κηρύθρες, την πρώτη του ποιητική συλλογή
με πρόλογο του Στέφανου Μαρτζώκη. Στα πρώτα του βήματα συμπορεύτηκε
πνευματικά με τον Άγγελο Σικελιανό και το Νίκο Καζαντζάκη με έντονες
επιρροές από το ρεύμα του παρνασσισμού και τις διονυσιακές και
ανθρωπιστικές ιδέες.
Η κηδεία του Βάρναλη έγινε από το Α΄ Νεκροταφείο στις 18 Δεκέμβρη 1974, στις 4.30 μ.μ.
Έως την τελευταία του κατοικία τον συνόδεψε μια «ατέλειωτη πορεία
λαού». Τη μέρα της κηδείας του και αργότερα, εκδηλώσεις αποχαιρετισμού
οργανώθηκαν σε όλη τη χώρα αλλά και στο εξωτερικό, όπου υπήρχαν Έλληνες.
Η μεγαλύτερη τιμή γι' αυτόν εκφράστηκε μ' ένα μόνο σύνθημα τη στιγμή
που οι χιλιάδες του λαού φώναζαν:
«Είσαι οδηγητής για μας Ποιητή της εργατιάς…».
«…Ἢ ποίηση του Βάρναλη, γράφει ὁ Μενέλαος Λουντέμης, δε
μύριζε ποτὲ γάλα. Μύριζε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ μπαροῦτι· κατέβηκε δηλαδὴ στὸ
στίβο χωρὶς πάρα πολλὰ γυμνάσματα καὶ δοκιμὲς καὶ περιπλανήσεις στοὺς
λειμῶνες τῶν ἀσφόδελων. Μ᾿ ἄλλα λόγια, χωρὶς αὐτὲς τὶς πεισιθάνατες
κραυγὲς ποὺ ἔβγαζαν ὅλοι οἱ λυρικοί του καιροῦ του. Ὄχι. Ἡ Ποίηση τοῦ
Βάρναλη ἦταν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ἀρσενική, λάσια, μιὰ βολίδα ποὔπεσε μὲς στὰ
στεκούμενα νερὰ τοῦ μελίπηχτου λυρισμοῦ….».
«…Δεν λυγάνε τα ξεράδια και πονάνε τα ρημάδια
κούτσα μια και κούτσα δυο στης ζωής το ρημαδιό
Μεροδούλι ξενοδούλι δέρναν ούλοι οι αφέντες δούλοι
ούλοι δούλοι αφεντικό και μ' αφήναν νηστικό
και μ' αφήναν νηστικό…
Άιντε θύμα άιντε ψώνιο...»
ΠΗΓΕΣ :
Μ. Μ. Παπαϊωάννου: «Κώστας Βάρναλης - Μελέτες», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»,
Γιάννη Κορδάτου: «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΕΚΔΟΤΙΚΗ,. Αθήνα 1962, τόμος β΄.
Μάρκου Αυγέρη: «Κώστας Βάρναλης - Ο δάσκαλος του ποιητικού λόγου», ΑΥΓΗ 28/2/1954 και στη συλλογή του Μάρκου Αυγέρη «Κριτικά - Αισθητικά», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» .
«Κώστας Βάρναλης - 10 Χρόνια από το θάνατό του», έκδοση του υπουργείου Πολιτισμού,
Κώστας Βάρναλης: «Φιλολογικά απομνημονεύματα», εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ,
Κώστα Βάρναλη: «Το φως που καίει», εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ
Cretalive.gr
Εφημερίδα Ριζοσπάστης
Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ
Wikipedia.org
πηγή