Τα 12 μέλη της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στα ελληνικά βουνά
Τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοεμβρίου
1942 τμήμα από εκατόν πενήντα αντάρτες του ΕΛΑΣ με επικεφαλής τον Άρη
Βελουχιώτη, εξήντα αντάρτες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον Ναπολέοντα Ζέρβα
και δώδεκα ειδικά εκπαιδευμένοι άνδρες της SOE, του τμήματος εκείνου των
βρετανικών μυστικών υπηρεσιών για αποστολές ανορθόδοξου πολέμου στα
κατεχόμενα υπό τον Άξονα εδάφη, ανατίναξαν τη γέφυρα του Γοργοποτάμου.
Η βρετανική αποστολή προσγειώθηκε στην
κατεχόμενη Ελλάδα κοντά στο χωριό Καρούτες Δωρίδας στις 30 Σεπτεμβρίου
1942. Με επικεφαλής το συνταγματάρχη Έντι Μάγιερς, μετέπειτα αρχηγό της
Βρετανικής Αποστολής στην Ελλάδα, και υπαρχηγό τον «κατ' απονομή»
ταγματάρχη Κρις Γουντχάουζ είχε έρθει στην Ελλάδα, ύστερα από απόφαση
του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, με άμεσο στόχο να εκτελέσει μια αποστολή
με την κωδική ονομασία HARLING και μακροπρόθεσμο στόχο να οργανώσει το
ελληνικό αντάρτικο σύμφωνα με τις βρετανικές ανάγκες. Με τη βοήθεια του
αυτόνομου δικτύου Προμηθέας ΙΙ, το οποίο είχε οργανωθεί στην κατεχόμενη
Αθήνα από έλληνες αξιωματικούς και είχε επαφή με βρετανούς κατασκόπους,
οι βρετανοί είχαν ήδη επεξεργαστεί συγκεκριμένα σχέδια. Η αποστολή
HARLING προέβλεπε την πραγματοποίηση σοβαρής δολιοφθοράς στο
σιδηροδρομικό άξονα Θεσσαλονίκης – Αθήνας με απώτερο στρατιωτικό στόχο
την αποκοπή της ασφαλέστερης και συντομότερης αρτηρίας ανεφοδιασμού των
γερμανικών δυνάμεων του στρατάρχη Ρόμελ στη βόρεια Αφρική. Τους άμεσους
στόχους αποτελούσαν τρεις ευαίσθητες σιδηροδρομικές γέφυρες στην περιοχή
της Στερεάς: της Παπαδιάς, του Ασωπού και του Γοργοποτάμου. Τελικά, η
γέφυρα που επιλέχθηκε να ανατιναχθεί ήταν αυτή του Γοργοποτάμου, κοντά
στη Λαμία. Η γέφυρα φυλάσσονταν από σημαντική ιταλική φρουρά, η
εξουδετέρωση της οποίας απαιτούσε τη συνδρομή όσο το δυνατόν
περισσότερων ανταρτών. Ως εκ τούτου, οι βρετανοί απευθύνθηκαν για
συνεργασία αρχικά στον ΕΔΕΣ και μόλις διαπίστωσαν ότι η επιχείρηση δεν
μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο με τις δυνάμεις του Ζέρβα, πλησίασαν
τον ΕΛΑΣ, ο οποίος από το φθινόπωρο του 1942 είχε αρχίσει να
καθιερώνεται ως σημαντικός στρατιωτικός παράγοντας στην περιοχή της
Ρούμελης.
Στις 14 Νοεμβρίου 1942 οι εκπρόσωποι των τριών παραγόντων συναντήθηκαν για πρώτη φορά στη Βίνιανη Ευρυτανίας. Για τις αντάρτικες οργανώσεις η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αποτελούσε σοβαρή πρόκληση. Παρά τους κινδύνους, ιδιαίτερα όσο αφορά στην επιβολή αντιποίνων στον πληθυσμό της περιοχής, οι δισταγμοί ξεπεράστηκαν γρήγορα. Ο ΕΛΑΣ διέθεσε 150 από τους πιο εμπειροπόλεμους αντάρτες του, βετεράνοι της Αλβανίας οι περισσότεροι, ενώ ο ΕΔΕΣ συνεισέφερε 60 άνδρες. Ο Ε. Μάγιερς, ειδικός σ' αυτού του είδους τα σαμποτάζ, επεξεργάστηκε το σχέδιο της ανατίναξης. Το σχέδιο της επίθεσης για την κατάληψη της γέφυρας - έτσι ώστε να είναι δυνατή η υπονόμευση και ανατίναξή της - συζητήθηκε ανάμεσα στον Άρη, το Ζέρβα και τους Βρετανούς και στην τελική του μορφή διατυπώθηκε από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ με τη Διαταγή Επιχείρησης που ο ίδιος υπαγόρευσε στον Κωστούλα Αγραφιώτη (Κώστα Καβρέτζο) λίγες ώρες πριν εκδηλωθεί η επιχείρηση.
Δύο ομάδες του ΕΛΑΣ, με 15 άνδρες η κάθε μία και έναν Βρετανό σαμποτέρ ανέλαβαν να υπονομεύσουν τη σιδηροδρομική γραμμή εκατέρωθεν της γέφυρας για να αποκλείσουν την αποστολή ενισχύσεων με τρένο. Αρχηγός της μίας ομάδας ορίστηκε ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου) και της άλλης ο Ηρακλής (Κώστας Σκαρμούτσος). Επιπλέον, μια ομάδα 15 ΕΛΑΣιτών με αρχηγό το Λευτέρη Χρυσιώτη (Τσαλιγιάννη Σπύρο) πήρε διαταγή να καταστρέψει με βενζίνη την ξύλινη οδική γέφυρα του ποταμού σε περίπτωση που θα στέλνονταν εχθρικές ενισχύσεις από τη Λαμία ενώ μία άλλη ομάδα από οκτώ άνδρες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον υπασπιστή του Ζέρβα, Μανόλη Μυριδάκη, διατάχθηκε να εξουδετερώσει το πολυβολείο που πιθανόν να υπήρχε. Στην περίπτωση που δεν υπήρχε πολυβολείο, αποστολή της ήταν να ενισχύσει την ομάδα του Κωστούλα. Τέλος, μία ομάδα από δέκα άνδρες του ΕΔΕΣ έλαβε εντολή να πλευροκοπήσει τους Ιταλούς νοτιότερα της άμυνας του νότιου βάθρου. Η γενική αρχηγία ανατέθηκε στο στρατηγό Ζέρβα. Ώρα μηδέν ορίστηκε η 11η βραδινή.
Το απόγευμα της 25ης Νοεμβρίου οι αντάρτες και το βρετανικό κλιμάκιο προωθούνται στις τελικές τους θέσεις σε μικρή απόσταση από τη γέφυρα. Ο Myers, ο Woodhouse, ο Ζέρβας και ο Βελουχιώτης με τα επιτελεία τους εποπτεύουν την εκτέλεση της επιχείρησης από το σταθμό διοίκησης. Πρώτο ξεκινά τμήμα 60 ανταρτών του ΕΛΑΣ με αρχηγό τον Κωστούλα. Στόχος του είναι η κατάληψη του νοτίου βάθρου της γέφυρας, το οποίο φυλάσσεται από ιταλική φρουρά. Λίγο μετά ακούγονται τα πρώτα πυρά των ανταρτών και τα απαντητικά των Ιταλών. Ένα τέταρτο αργότερα δίνεται το σήμα ότι η θέση αυτή βρίσκεται στα χέρια των ανταρτών. Στο βόρειο βάθρο της γέφυρας, στο οποίο υπήρχε φυλάκιο από 30 Ιταλούς, ενσκήπτουν περισσότερες δυσκολίες καθώς οι επιτιθέμενοι είκοσι αντάρτες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τους ανθυπολοχαγούς Παπαχρήστου και Πετροπουλάκη συναντούν σθεναρή άμυνα. Η επέμβαση της εφεδρείας, ομάδας 30 ανδρών του ΕΛΑΣ με αρχηγό το Νικηφόρο (Δ. Δημητρίου) είναι σωτήρια. Η προσπάθεια αποστολής ιταλικών ενισχύσεων από τη Λαμία αποκρούεται. Σε σύντομο διάστημα όλη η γέφυρα ελέγχεται από τους αντάρτες. Οι απώλειες της ιταλικής φρουράς είναι σημαντικές: επτά νεκροί, πέντε τραυματίες και δύο αγνοούμενοι.
Στις 14 Νοεμβρίου 1942 οι εκπρόσωποι των τριών παραγόντων συναντήθηκαν για πρώτη φορά στη Βίνιανη Ευρυτανίας. Για τις αντάρτικες οργανώσεις η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αποτελούσε σοβαρή πρόκληση. Παρά τους κινδύνους, ιδιαίτερα όσο αφορά στην επιβολή αντιποίνων στον πληθυσμό της περιοχής, οι δισταγμοί ξεπεράστηκαν γρήγορα. Ο ΕΛΑΣ διέθεσε 150 από τους πιο εμπειροπόλεμους αντάρτες του, βετεράνοι της Αλβανίας οι περισσότεροι, ενώ ο ΕΔΕΣ συνεισέφερε 60 άνδρες. Ο Ε. Μάγιερς, ειδικός σ' αυτού του είδους τα σαμποτάζ, επεξεργάστηκε το σχέδιο της ανατίναξης. Το σχέδιο της επίθεσης για την κατάληψη της γέφυρας - έτσι ώστε να είναι δυνατή η υπονόμευση και ανατίναξή της - συζητήθηκε ανάμεσα στον Άρη, το Ζέρβα και τους Βρετανούς και στην τελική του μορφή διατυπώθηκε από τον αρχηγό του ΕΛΑΣ με τη Διαταγή Επιχείρησης που ο ίδιος υπαγόρευσε στον Κωστούλα Αγραφιώτη (Κώστα Καβρέτζο) λίγες ώρες πριν εκδηλωθεί η επιχείρηση.
Δύο ομάδες του ΕΛΑΣ, με 15 άνδρες η κάθε μία και έναν Βρετανό σαμποτέρ ανέλαβαν να υπονομεύσουν τη σιδηροδρομική γραμμή εκατέρωθεν της γέφυρας για να αποκλείσουν την αποστολή ενισχύσεων με τρένο. Αρχηγός της μίας ομάδας ορίστηκε ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου) και της άλλης ο Ηρακλής (Κώστας Σκαρμούτσος). Επιπλέον, μια ομάδα 15 ΕΛΑΣιτών με αρχηγό το Λευτέρη Χρυσιώτη (Τσαλιγιάννη Σπύρο) πήρε διαταγή να καταστρέψει με βενζίνη την ξύλινη οδική γέφυρα του ποταμού σε περίπτωση που θα στέλνονταν εχθρικές ενισχύσεις από τη Λαμία ενώ μία άλλη ομάδα από οκτώ άνδρες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τον υπασπιστή του Ζέρβα, Μανόλη Μυριδάκη, διατάχθηκε να εξουδετερώσει το πολυβολείο που πιθανόν να υπήρχε. Στην περίπτωση που δεν υπήρχε πολυβολείο, αποστολή της ήταν να ενισχύσει την ομάδα του Κωστούλα. Τέλος, μία ομάδα από δέκα άνδρες του ΕΔΕΣ έλαβε εντολή να πλευροκοπήσει τους Ιταλούς νοτιότερα της άμυνας του νότιου βάθρου. Η γενική αρχηγία ανατέθηκε στο στρατηγό Ζέρβα. Ώρα μηδέν ορίστηκε η 11η βραδινή.
Το απόγευμα της 25ης Νοεμβρίου οι αντάρτες και το βρετανικό κλιμάκιο προωθούνται στις τελικές τους θέσεις σε μικρή απόσταση από τη γέφυρα. Ο Myers, ο Woodhouse, ο Ζέρβας και ο Βελουχιώτης με τα επιτελεία τους εποπτεύουν την εκτέλεση της επιχείρησης από το σταθμό διοίκησης. Πρώτο ξεκινά τμήμα 60 ανταρτών του ΕΛΑΣ με αρχηγό τον Κωστούλα. Στόχος του είναι η κατάληψη του νοτίου βάθρου της γέφυρας, το οποίο φυλάσσεται από ιταλική φρουρά. Λίγο μετά ακούγονται τα πρώτα πυρά των ανταρτών και τα απαντητικά των Ιταλών. Ένα τέταρτο αργότερα δίνεται το σήμα ότι η θέση αυτή βρίσκεται στα χέρια των ανταρτών. Στο βόρειο βάθρο της γέφυρας, στο οποίο υπήρχε φυλάκιο από 30 Ιταλούς, ενσκήπτουν περισσότερες δυσκολίες καθώς οι επιτιθέμενοι είκοσι αντάρτες του ΕΔΕΣ με επικεφαλής τους ανθυπολοχαγούς Παπαχρήστου και Πετροπουλάκη συναντούν σθεναρή άμυνα. Η επέμβαση της εφεδρείας, ομάδας 30 ανδρών του ΕΛΑΣ με αρχηγό το Νικηφόρο (Δ. Δημητρίου) είναι σωτήρια. Η προσπάθεια αποστολής ιταλικών ενισχύσεων από τη Λαμία αποκρούεται. Σε σύντομο διάστημα όλη η γέφυρα ελέγχεται από τους αντάρτες. Οι απώλειες της ιταλικής φρουράς είναι σημαντικές: επτά νεκροί, πέντε τραυματίες και δύο αγνοούμενοι.
Στο μεταξύ ειδικευμένοι βρετανοί
σαμποτέρς με τη βοήθεια λίγων εκπαιδευμένων ανδρών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ
πραγματοποιούν την υπονόμευση της γέφυρας τοποθετώντας εκρηκτικά στη
βάση της. Μια τεράστια λάμψη φωτίζει όλη την περιοχή καθώς τμήμα της
γέφυρας, μήκους 211 μέτρων και ύψους 30 ανατινάσσεται. Η δολιοφθορά
ολοκληρώνεται με την ανατίναξη ενός δεύτερου τμήματος. Η μοναδική
σιδηροδρομική γραμμή της χώρας αποκόβεται. Ο θόρυβος των εκρήξεων
ακούγεται καθαρά στη Λαμία της οποίας οι κάτοικοι σαστισμένοι
αναρωτιούνται για τα τεκταινόμενα. Ο επίλογος της επιχείρησης HARLING
γράφεται δυο μέρες μετά, όταν οι Ιταλοί προχωρούν για αντίποινα στην
εκτέλεση 14 πατριωτών από τις φυλακές της Λαμίας. Οι επτά εκτελούνται
μπροστά στη γκρεμισμένη γέφυρα ενώ οι υπόλοιποι στα Καστέλια της
Παρνασσίδας, από όπου κατάγονται, μαζί με άλλους 10 κατοίκους.
Η βρετανική προπαγάνδα, μέσω του ΒΒC έδωσε μεγάλη δημοσιότητα στο γεγονός της ανατίναξης. Στη ραδιοφωνική μετάδοση που ακολούθησε τονίστηκε η συμμετοχή του ΕΔΕΣ και του Ζέρβα, ενώ η αντίστοιχη του ΕΛΑΣ αποσιωπήθηκε. Οι κατακτητές, πιθανά παρασυρμένοι από τη βρετανική εκδοχή, επικήρυξαν μόνο το Ζέρβα. Σε αυτή τη μονομερή παρουσίαση του γεγονότος μπορεί κάποιος να ανιχνεύσει τα σπέρματα της κατοπινής αντιπαλότητας των δύο οργανώσεων αλλά και της βρετανικής προκατάληψης κατά οποιασδήποτε πολιτικής οργάνωσης την οποία οι βρετανοί δεν μπορούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους.
Παρά την «άδικη μοιρασιά της δόξας», η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις δολιοφθοράς του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Λόγω της καθυστέρησης στην εκτέλεσή της είχε μικρή επίδραση στο μέτωπο της Αφρικής καθώς ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου 1942 τα γερμανοϊταλικά στρατεύματα ύστερα από τη συμμαχική νίκη στο Ελ Αλαμέιν είχαν απωθηθεί από τις συμμαχικές δυνάμεις υπό τον βρετανό στρατηγό Μοντογκόμερι στην Τυνησία . Σε τοπικό ωστόσο επίπεδο τα οφέλη ήταν πολλαπλά. Η διακοπή της μοναδικής σιδηροδρομικής σύνδεσης Βορρά – Νότου στην Ελλάδα για έξι εβδομάδες μείωσε σημαντικά τη διακίνηση πολεμοφοδίων και πρώτων υλών προς και από την Ελλάδα. Ο ψυχολογικός αντίκτυπος της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου ήταν εξίσου σημαντικός. Η επιχείρηση είχε αφυπνιστική δράση στον κατεχόμενο λαό και ενίσχυσε το ηθικό των ανταρτών και του πληθυσμού ο οποίος άρχισε να πυκνώνει τις γραμμές της Αντίστασης. Επιπρόσθετα, κατέδειξε τις δυνατότητες της ένοπλης δράσης κατά των κατακτητών και καταξίωσε τον αγώνα της Αντίστασης.
Η βρετανική προπαγάνδα, μέσω του ΒΒC έδωσε μεγάλη δημοσιότητα στο γεγονός της ανατίναξης. Στη ραδιοφωνική μετάδοση που ακολούθησε τονίστηκε η συμμετοχή του ΕΔΕΣ και του Ζέρβα, ενώ η αντίστοιχη του ΕΛΑΣ αποσιωπήθηκε. Οι κατακτητές, πιθανά παρασυρμένοι από τη βρετανική εκδοχή, επικήρυξαν μόνο το Ζέρβα. Σε αυτή τη μονομερή παρουσίαση του γεγονότος μπορεί κάποιος να ανιχνεύσει τα σπέρματα της κατοπινής αντιπαλότητας των δύο οργανώσεων αλλά και της βρετανικής προκατάληψης κατά οποιασδήποτε πολιτικής οργάνωσης την οποία οι βρετανοί δεν μπορούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους.
Παρά την «άδικη μοιρασιά της δόξας», η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις δολιοφθοράς του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Λόγω της καθυστέρησης στην εκτέλεσή της είχε μικρή επίδραση στο μέτωπο της Αφρικής καθώς ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου 1942 τα γερμανοϊταλικά στρατεύματα ύστερα από τη συμμαχική νίκη στο Ελ Αλαμέιν είχαν απωθηθεί από τις συμμαχικές δυνάμεις υπό τον βρετανό στρατηγό Μοντογκόμερι στην Τυνησία . Σε τοπικό ωστόσο επίπεδο τα οφέλη ήταν πολλαπλά. Η διακοπή της μοναδικής σιδηροδρομικής σύνδεσης Βορρά – Νότου στην Ελλάδα για έξι εβδομάδες μείωσε σημαντικά τη διακίνηση πολεμοφοδίων και πρώτων υλών προς και από την Ελλάδα. Ο ψυχολογικός αντίκτυπος της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου ήταν εξίσου σημαντικός. Η επιχείρηση είχε αφυπνιστική δράση στον κατεχόμενο λαό και ενίσχυσε το ηθικό των ανταρτών και του πληθυσμού ο οποίος άρχισε να πυκνώνει τις γραμμές της Αντίστασης. Επιπρόσθετα, κατέδειξε τις δυνατότητες της ένοπλης δράσης κατά των κατακτητών και καταξίωσε τον αγώνα της Αντίστασης.
Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου ήταν η πρώτη και η μόνη επιχείρηση η οποία πραγματοποιήθηκε με τη σύμπραξη των δύο μεγαλύτερων αντιστασιακών οργανώσεων: του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Η ενότητα που επικράτησε σε αυτή, έστω και για πρακτικούς λόγους, την κατέστησε σύμβολο της εθνικής ομοψυχίας και της ενότητας του αντιστασιακού αγώνα κατά των κατακτητών παρά τις έντονες ιδεολογικές αντιπαραθέσεις και τα διχαστικά βιώματα της μεταπολεμικής εποχής. Στη συλλογική μνήμη χαρακτηρίστηκε ως κορυφαία εκδήλωση της αντιστασιακής δράσης και ως συνέχεια του αγώνα του 1821 για την εθνική ανεξαρτησία. Το 1982 η ελληνική κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας την επετειακή της λειτουργία, καθιέρωσε ως ημέρα επίσημου εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης την 25η Νοεμβρίου 1942, ημερομηνία της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου.