Στο κυκλαδίτικο ξερονήσι επικρατούν σήμερα συνθήκες εγκατάλειψης.
Η διατήρηση της ιστορικής μνήμης δεν είναι απλή υπόθεση γραφει η DW.
«Νησί του διαβόλου» έλεγαν τη Γυάρο.
Το μικρό κυκλαδίτικο νησί αποπνέει σήμερα ένα αίσθημα φόβου και πλήρους εγκατάλειψης, όντας επί μακρόν τόπος εξορίας και φυλάκισης. Ήδη από τη ρωμαϊκή περίοδο οδηγούνταν εκεί πολλοί «ανεπιθύμητοι». Μετά τον εμφύλιο πόλεμο (1946-49) η «παράδοση» συνεχίστηκε από τους κυβερνώντες, με 20.000 ανθρώπους, κυρίως κομμουνιστές, αλλά και άλλους αντιφρονούντες, να εξορίζονται στη Γυάρο. Επισήμως επρόκειτο για ένα είδος αναμορφωτηρίου, όπου οι απειθάρχητοι θα μετατρέπονταν με τη χρήση διαφόρων σωματικών ποινών σε «πραγματικούς Έλληνες». Στην πραγματικότητα ήταν τόπος καταναγκαστικής εργασίας και βασανιστηρίων. Κάποιοι κάνουν λόγο για κολαστήριο, για ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης σε ελληνικό έδαφος. «Η αρχιτεκτονική των χώρων της φυλακής θυμίζει σαφώς τις εγκαταστάσεις των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης», επισημαίνει στην DW ο δικηγόρος Κώστας Κατσιμπίνης, ο οποίος ίδρυσε πριν από 17 χρόνια τον Σύλλογο «ΓΥΑΡΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΝΗΜΗ» με στόχο να διατηρηθεί η ιστορική μνήμη του νησιού.
Εξωτερική άποψη των φυλακών της Γυάρου
Ανατρέχοντας στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ο Κ.Κατσιμπίνης τονίζει: «Δεν είναι τυχαίο ότι ο εγχώριος, αλλά και διεθνής τύπος εκείνη την εποχή αποκαλούσαν τη Γυάρο Νταχάου της Μεσογείου». Οι ίδιοι οι κρατούμενοι, επισημαίνει, «άρχισαν με καταναγκαστική εργασία τόσο τον εκβραχισμό, όσο και την ανέγερση της φυλακής και των υπόλοιπων βοηθητικών κτιρίων. Όλα αυτά κάτω από απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης». Αλλά το 1952, μόλις αποπερατώθηκε, η φυλακή καταργήθηκε. Και αυτό γιατί η διεθνής κατακραυγή και οι διαμαρτυρίες των Ηνωμένων Εθνών για τις βαναυσότητες στο νησί ώθησαν τους κυβερνώντες να κλείσουν τις φυλακές, μεταφέροντας τους κρατούμενους σε φυλακές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974) χιλιάδες αντιφρονούντες εξορίστηκαν και πάλι στη Γυάρο. Για πρώτη φορά ανάμεσά τους βρίσκονταν και γυναίκες, ακόμη και εγκυμονούσες.
Γερμανοί δημοσιογράφοι ρίχνουν φως στο «κολαστήριο»
?«Η αρχιτεκτονική των χώρων της φυλακής θυμίζει σαφώς τις εγκαταστάσεις των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης», επισημαίνει ο Κώστας Κατσιμπίνης
Σύμφωνα με τον Κ.Κατσιμπίνη, στους πιο γνωστούς κρατούμενους της Γυάρου περιλαμβάνονταν ο μετέπειτα υπουργός Εξωτερικών επί κυβέρνησης ΠΑΣΟK (1981-1985) Γιάννης Χαραλαμπόπουλος και ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Η χούντα διέψευδε τα όσα συνέβαιναν στη Γυάρο. Ωστόσο, Γερμανοί δημοσιογράφοι κατόρθωσαν να αποκαλύψουν τα ψεύδη των συνταγματαρχών. «Το 1967, λίγο μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας, ρεπόρτερ του γερμανικού περιοδικού Stern πέταξαν πάνω από τη Γυάρο, τράβηξαν φωτογραφίες και τις έστειλαν στην Ευρώπη. Το ίδιο επανέλαβαν λίγους μήνες μετά δημοσιογράφοι του γαλλικού περιοδικού Paris-Match», εξηγεί ο Κ. Κατσιμπίνης.
Το καθεστώς των συνταγματαρχών δεν μπορούσε πλέον να αντικρούσει την αλήθεια. Το αποδεικτικό υλικό από τη Γυάρο συνέβαλε στον μετέπειτα αποκλεισμό της δικτατορικής Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης λόγω καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι πραξικοπηματίες προσπαθούσαν ακόμη και να διαστρεβλώσουν τον αριθμό των νεκρών, τονίζει με αγανάκτηση ο Έλληνας δικηγόρος. «Οι νεκροί στο στρατόπεδο δεν ήταν μόνο 22 που ήταν οι τάφοι στη Γυάρο, ήταν πολύ περισσότεροι. Αλλά η τότε διοίκηση, επειδή δεν ήθελε να χρεωθεί θανάτους στο νησί, τους μετέφερε στη Σύρο για να πεθάνουν στο νοσοκομείο της Σύρου», επισημαίνει.
Στο δεσμωτήριο της Γυάρου: ο μέσα κόσμος και ο έξω κόσμος
Ο Κώστας Κατσιμπίνης επικεντρώνει σήμερα όλες του τις προσπάθειες στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, ώστε το αλλοτινό «νησί του διαβόλου» να γίνει προσβάσιμο για το ευρύ κοινό. Ωστόσο, αυτό δεν είναι εύκολη υπόθεση. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει ακτοπλοϊκή σύνδεση με τη Γυάρο, όπου δεν επιτρέπεται να δένουν ούτε καν αλιευτικά σκάφη. Το νησί θεωρείται απαγορευμένη περιοχή. Αν μη τι άλλο, χάρη στις προσπάθειες του συλλόγου του Κ. Κατσιμπίνη, το πολεμικό ναυτικό σταμάτησε, πριν από περίπου δέκα χρόνια, να χρησιμοποιεί το νησί ως πεδίο βολής προκαλώντας ακόμη περισσότερες ζημιές στα ούτως ή άλλως εγκαταλελειμμένα κτήρια. Μια μελέτη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με αντικείμενο τη βελτίωση των υποδομών της Γυάρου παρέμενε εγκλωβισμένη, μέχρι πρότινος, στα γρανάζια της γραφειοκρατίας.
Από «νησί του διαβόλου» ...οικολογικός παράδεισος;
Σήμερα πάντως, αρχίζει να εκδηλώνεται μία κινητικότητα. Το νησί των βασανιστηρίων θα μπορούσε να μεταμορφωθεί σε προστατευόμενη οικολογική περιοχή και παράδεισο για ...καταδύσεις. Το εν λόγω έργο υποστηρίζεται από την περιβαλλοντική οργάνωση WWF με το πρόγραμμα Cyclades Life. «Στη θαλάσσια περιοχή γύρω από τη Γυάρο ζει το 15% του πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας monachus monachus. Είναι ίσως η μεγαλύτερη αποικία του είδους παγκοσμίως», δηλώνει στην DW ο εκπρόσωπος του WWF Ιάσων Κάντας. Από το 2011 η Γυάρος είναι προστατευόμενη περιοχή NATURA και θεωρείται μάλλον βέβαιη η αρχική χρηματοδότηση από ευρωπαϊκά κονδύλια για τις δράσεις του Cyclades Life. Όπως επισημαίνει ο εκ των υπευθύνων του προγράμματος, Σπύρος Κοτομάτας, «ακριβώς το γεγονός ότι το νησί είναι ακατοίκητο επί δεκαετίες, επέτρεψε στη φύση να μείνει ανενόχλητη. Η εικόνα θυμίζει τις περιγραφές του Ομήρου για το πώς ήταν οι Κυκλάδες στα αρχαία χρόνια?»
Θα προστατευθεί η μνήμη, όπως το περιβάλλον;
Το ζητούμενο λοιπόν είναι να ανοίξει το αλλοτινό «νησί του διαβόλου» για επισκέπτες, αλλά κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να διατηρείται τόσο ο ιστορικός χαρακτήρας του, όσο και το φυσικό κάλλος. Το εγχείρημα είναι περίπλοκο, όταν μάλιστα παραμένει ασαφές το νομικό πλαίσιο: Το 2001 η Γυάρος είχε ανακηρυχθεί ιστορικό μνημείο, γεγονός που συνεπάγεται την απαγόρευση κάθε οικοδομικής δραστηριότητας. Δέκα χρόνια μετά η απαγόρευση αυτή άρθηκε, αλλά μόνο μερικώς. Εν συνεχεία ένας επενδυτής εξέφρασε ενδιαφέρον για την κατασκευή ενός αιολικού πάρκου στην περιοχή. Το έργο έλαβε την αρχική άδεια, ωστόσο δεν υλοποιείται μέχρι στιγμής. Πρόσθετες δυσκολίες προκαλεί το ότι, λόγω των στρατιωτικών ασκήσεων που γίνονταν παλαιότερα στην περιοχή, στο νησί βρίσκονται διάσπαρτα βλήματα που δεν έχουν εκραγεί.
Όπως λέει στην DW ο Σπύρος Κοτομάτας «ο ιστορικός χώρος καθαρίστηκε το 2002 από το υπουργείο Αιγαίου, είναι ανοιχτός στον κόσμο, αλλά το υπόλοιπο δεν έχει καθαριστεί εκτός από τέσσερις διαδρομές που καθαρίσαμε μαζί με τον στρατό». Απομένουν ακόμη πολλά που πρέπει να γίνουν, ενώ «η νομοθεσία είναι θολή ως προς το τί επιτρέπεται για την πρόσβαση στο νησί». Το ενθαρρυντικό στοιχείο είναι ωστόσο ότι οι τοπικές κοινωνίες στηρίζουν την προσπάθεια για ήπια τουριστική ανάπτυξη, όπως διαπίστωσε ο ίδιος ο κ. Κοτομάτας σε πρόσφατη επίσκεψή του στη Σύρο. Αναμένεται συνέχεια.
