Αλεξάντρ Γκένις, ειδικά για τη Russia Beyond the Headlines
Γνωρίζουμε καλά ότι κάποτε η Γη, μετά από
δισεκατομμύρια χρόνια, θα διαλυθεί από τον Ήλιο. Κι η μεγάλη Τέχνη έχει
πολλά να μας πει για το τέλος του κόσμου και κυρίως να μας
παρηγορήσει.
Γελοιογραφία του Νιγιάζ Καρίμοφ
Για το τέλος του κόσμου, που οι αφελείς όλων και των χωρών και των λαών, περιμένουν
με υστερική ανυπομονησία να συμβεί στις 21 Δεκεμβρίου, άκουσα για πρώτη φορά και
από πρώτο χέρι, στην τροπική ζούγκλα του Γιουκατάν. Αναρριχήθηκα στην πυραμίδα
με τα πολλά σκαλοπάτια, κι αγνάντευα το μονότονο τοπίο. Στην κορυφή της είχε
εγκατασταθεί μια γραφική πολύχρωμη ομάδα από Καλιφορνέζους «New agers». Με
τη φιλικότητα που χαρακτηρίζει συνήθως τους παράφρονες, άρχισαν να μου εξηγούν,
ότι ο 13ος Μπακτούν, οποίος ξεκίνησε στις 11 Αυγούστου του 3114 π.Χ., φτάνει
στο τέλος του, κι ο κόσμος θα εξαφανιστεί χωρίς να προλάβει να γιορτάσει τα
Χριστούγεννα. Ο Μεξικάνος ξεναγός, ελαφρά τη καρδία, επιβεβαίωσε τους
υπολογισμούς.
«Δεν είναι η πρώτη φορά. Μετά την πλημμύρα οι άνθρωποι έγιναν ψάρια, μετά τον τυφώνα έγιναν πίθηκοι, μετά τη φωτιά πουλιά, γαλοπούλες, και τώρα, τον κόσμο θα καταστρέψει μια αιματοβαμμένη βροχή»
Δεν πίστεψα στο ημερολόγιο των Μάγια, επειδή κι αυτούς τους ίδιους, τους ενδιέφερε λιγότερο από ό,τι το ποδόσφαιρο. Εξάλλου, θεωρούσα πάντα ότι μια ολοκληρωτική καταστροφή αποτελεί πολύ εύκολη διέξοδο. Ο άνθρωπος είναι ικανός να ξεπερνά όλους τους φόβους.
Στην Αμερική όμως δεν αντιμετωπίζουν το θέμα ορθολογικά, και χιλιάδες πιστοί περιμένουν με ανυπομονησία το τέλος του κόσμου. Στον Νότο αυτή η πεποίθηση είναι ακόμη πιο ισχυρή.
Ο Μεσσίας της Νέας Υόρκης
Στη Νέα Υόρκη, περίμεναν κάτι τέτοιο όταν πέθανε ο ραβίνος Σνέερσον. Η ζωή του άγγιξε ελαφρώς τη δική μου, όταν οι Χασίδ μου ζήτησαν να επιμεληθώ τη ρωσική μετάφραση με τα απομνημονεύματα του Σνέερσον. Από το χειρόγραφο έμαθα ότι ο ραβίνος είχε φοιτήσει στα ναυπηγεία του Λένινγκραντ, είχε φυλακιστεί ένα διάστημα στα σοβιετικά κρατητήρια, και συζητούσε με τον Σαρτρ στο Παρίσι. Στο Μπρούκλιν πολλοί τον θεωρούσαν Μεσσία και δεν είχαν πιστέψει ότι πέθανε για πάντα.
Ο Γιούρι Γκέντλερ, ο οποίος εξέτισε τη δική του ποινή στην Μορντόβια, έλεγε πως στη φυλακή δεν υπάρχει μεγαλύτερη προσβολή από το να κατηγορήσεις μέλη σέκτας για ανεκπλήρωτες προσδοκίες.
Το ότι ο κόσμος δεν τελειώνει, όταν το περιμένουν, δεν σημαίνει πως αυτό δεν θα συμβεί ποτέ. Μάλιστα, ξέρουμε και ακριβώς πώς θα συμβεί. Η Γη θα διαλυθεί από τον Ήλιο. Εκείνοι όμως που δεν μπορούν να περιμένουν δισεκατομμύρια χρόνια, έχουν τη δυνατότητα να πληροφορηθούν τι θα γίνει, αν αυτό συμβεί αύριο, από την καλύτερη ταινία για το θέμα της Αποκάλυψης. Πρόκειται φυσικά για τη «Μελαγχολία», στην οποία ο Λαρς Φον Τρίερ παρουσιάζει την ψυχολογία της Αποκάλυψης.
Η Αποκάλυψη του Λαρς Φον Τριερ
Καταπάνω στη Γη έρχεται ένας αστεροειδής. Η πρωταγωνίστρια Τζαστίν, η οποία διαθέτει το χάρισμα της προφητείας, γνωρίζει ότι έρχεται το τέλος. Η αποκάλυψη δεν της δίνεται αμέσως, αλλά τμηματικά, όμως στο τέλος πείθεται για το μοιραίο και προσπαθεί να συνδυάσει την προφητεία με την καθημερινή ζωή, αποφασίζοντας να παντρευτεί. Δεν την βοηθά, όμως, σε τίποτα. Εργασία και αγάπη, ικανότητες και καριέρα, γιορτές και σεξ, τούρτες και κονιάκ, όλα χάνουν το νόημα και τη γεύση τους. Δεν είμαστε ικανοί να ζήσουμε τη στιγμή, μόνο να τη δανειζόμαστε από το μέλλον, που δεν υπάρχει. Η Τζαστίν ξέρει ότι ο κήπος δεν θα προλάβει ν’ ανθίσει, ο αρραβωνιαστικός δεν θα γίνει σύζυγος, ούτε ο γάμος οικογένεια, ούτε η εργασία καριέρα.
Για όλα αυτά είναι σίγουρη, διότι οι προφήτες δεν φτάνουν στη γνώση, αλλά την αποκτούν, σαν ευχή και κατάρα, μια για πάντα. Το πρόβλημα είναι πώς να ζήσεις στα πρόθυρα του τέλους, αυτό το μήνα, την εβδομάδα, την ημέρα, το λεπτό. Η αδερφή της ηρωίδας, η Κλερ, φέρεται, όπως όλοι μας θα θέλαμε. Ετοιμάζει όσα χρειάζονται για το μνημόσυνο. Κρασί, κεριά, την ένατη συμφωνία του Μπετόβεν, παρ’ όλο που όπως όλοι θυμούνται, αυτή υμνεί τη χαρά. Εδώ όμως δεν υπάρχει τίποτα για να χαρείς, και η Τζαστίν το γνωρίζει αυτό καλύτερα από όλους. Όπως όλοι οι προφήτες, ξέρει τι θα γίνει -και το κυριότερο- τι δεν θα γίνει.
Το σύμπαν αδιαφορεί
Κάθε Αποκάλυψη είναι γεμάτη από ευλογία, επειδή δεν προνοεί μόνο για τους αμαρτωλούς που θα τιμωρηθούν, αλλά και για τους δίκαιους που θα σωθούν, όχι μόνο κατεστραμμένος ναός, αλλά και νέα Ιερουσαλήμ, όχι μόνο παύση του χρόνου, αλλά και θριαμβευτική αιωνιότητα. Η Ημέρα της Κρίσης είναι σκληρή, αλλά δίκαιη. Διαχωρίζει τους αμνούς από τα ερίφια. Για τον Φον Τρίερ όμως, η κρίση αυτή δεν είναι αρκετά φοβερή.
Τον εξωγήινο δεν τον νοιάζει. Αδιαφορεί για την κακία και την καλοσύνη μας, ο Μπετόβεν, δεν είναι καλύτερος από έναν δεινόσαυρο. Το σύμπαν είναι αδιάφορο για τη ζωή μας, επειδή αυτό την στερείται. Ο νους αποκαλύπτει, σε μια προφητική έξαρση της Τζαστίν, μια εξαίρεση. Μια μοναδική και άρα ανεπανάληπτη παρέκκλιση, η οποία εμφανίστηκε τυχαία και θα εξαφανιστεί τυχαία, χωρίς να αφήσει ίχνη, τα οποία ούτως ή άλλως κανείς δεν θα τα βρει.
Η παρηγοριά του ψέματος
Τι να την κάνει λοιπόν αυτή την εντελώς άνευ ελπίδας γνώση;
Μετά τον Ντοστογιέφσκι ο οποίος είχε προηγηθεί, ο Φον Τρίερ βρίσκει μια διέξοδο, θυμούμενος το δάκρυ ενός αθώου παιδιού. Η πρωταγωνίστρια δεν γίνεται να σώσει τον ανιψιό της, αλλά μπορεί να του αποσπάσει την προσοχή. Μ’ αυτή λοιπόν την εξαπάτηση, παρέρχονται τα τελευταία λεπτά της ιστορίας πάνω στη γη. Η Τζαστίν φτιάχνει σε ένα ξέφωτο μια καλύβα, πείθοντας τον μικρό ότι θα τους προστατέψει από την επερχόμενη Μελαγχολία. Αυτή πλέον καταλαμβάνει τον μισό ουρανό, ενώ η καλύβα είναι καμωμένη από κλαδιά σημύδας. Είναι αστείο. Και φοβερό, και τίμιο. Ο Νιούτον δεν τους έσωσε, ο Μπετόβεν δεν βοήθησε, αθανασία δεν υπάρχει, ούτε και ελπίδα, αλλά η εύθραυστη καλύβα από στραβά κλαδιά έκανε τη δουλειά της. Παρηγόρησε τον μικρό και αβοήθητο. Έστω μ’ ένα ψέμα και για μια στιγμή, αλλά αυτό ακριβώς είναι τέχνη, και μάλιστα μεγάλη.rbth.gr
«Δεν είναι η πρώτη φορά. Μετά την πλημμύρα οι άνθρωποι έγιναν ψάρια, μετά τον τυφώνα έγιναν πίθηκοι, μετά τη φωτιά πουλιά, γαλοπούλες, και τώρα, τον κόσμο θα καταστρέψει μια αιματοβαμμένη βροχή»
Δεν πίστεψα στο ημερολόγιο των Μάγια, επειδή κι αυτούς τους ίδιους, τους ενδιέφερε λιγότερο από ό,τι το ποδόσφαιρο. Εξάλλου, θεωρούσα πάντα ότι μια ολοκληρωτική καταστροφή αποτελεί πολύ εύκολη διέξοδο. Ο άνθρωπος είναι ικανός να ξεπερνά όλους τους φόβους.
Στην Αμερική όμως δεν αντιμετωπίζουν το θέμα ορθολογικά, και χιλιάδες πιστοί περιμένουν με ανυπομονησία το τέλος του κόσμου. Στον Νότο αυτή η πεποίθηση είναι ακόμη πιο ισχυρή.
Ο Μεσσίας της Νέας Υόρκης
Στη Νέα Υόρκη, περίμεναν κάτι τέτοιο όταν πέθανε ο ραβίνος Σνέερσον. Η ζωή του άγγιξε ελαφρώς τη δική μου, όταν οι Χασίδ μου ζήτησαν να επιμεληθώ τη ρωσική μετάφραση με τα απομνημονεύματα του Σνέερσον. Από το χειρόγραφο έμαθα ότι ο ραβίνος είχε φοιτήσει στα ναυπηγεία του Λένινγκραντ, είχε φυλακιστεί ένα διάστημα στα σοβιετικά κρατητήρια, και συζητούσε με τον Σαρτρ στο Παρίσι. Στο Μπρούκλιν πολλοί τον θεωρούσαν Μεσσία και δεν είχαν πιστέψει ότι πέθανε για πάντα.
Ο Γιούρι Γκέντλερ, ο οποίος εξέτισε τη δική του ποινή στην Μορντόβια, έλεγε πως στη φυλακή δεν υπάρχει μεγαλύτερη προσβολή από το να κατηγορήσεις μέλη σέκτας για ανεκπλήρωτες προσδοκίες.
Το ότι ο κόσμος δεν τελειώνει, όταν το περιμένουν, δεν σημαίνει πως αυτό δεν θα συμβεί ποτέ. Μάλιστα, ξέρουμε και ακριβώς πώς θα συμβεί. Η Γη θα διαλυθεί από τον Ήλιο. Εκείνοι όμως που δεν μπορούν να περιμένουν δισεκατομμύρια χρόνια, έχουν τη δυνατότητα να πληροφορηθούν τι θα γίνει, αν αυτό συμβεί αύριο, από την καλύτερη ταινία για το θέμα της Αποκάλυψης. Πρόκειται φυσικά για τη «Μελαγχολία», στην οποία ο Λαρς Φον Τρίερ παρουσιάζει την ψυχολογία της Αποκάλυψης.
Η Αποκάλυψη του Λαρς Φον Τριερ
Καταπάνω στη Γη έρχεται ένας αστεροειδής. Η πρωταγωνίστρια Τζαστίν, η οποία διαθέτει το χάρισμα της προφητείας, γνωρίζει ότι έρχεται το τέλος. Η αποκάλυψη δεν της δίνεται αμέσως, αλλά τμηματικά, όμως στο τέλος πείθεται για το μοιραίο και προσπαθεί να συνδυάσει την προφητεία με την καθημερινή ζωή, αποφασίζοντας να παντρευτεί. Δεν την βοηθά, όμως, σε τίποτα. Εργασία και αγάπη, ικανότητες και καριέρα, γιορτές και σεξ, τούρτες και κονιάκ, όλα χάνουν το νόημα και τη γεύση τους. Δεν είμαστε ικανοί να ζήσουμε τη στιγμή, μόνο να τη δανειζόμαστε από το μέλλον, που δεν υπάρχει. Η Τζαστίν ξέρει ότι ο κήπος δεν θα προλάβει ν’ ανθίσει, ο αρραβωνιαστικός δεν θα γίνει σύζυγος, ούτε ο γάμος οικογένεια, ούτε η εργασία καριέρα.
Για όλα αυτά είναι σίγουρη, διότι οι προφήτες δεν φτάνουν στη γνώση, αλλά την αποκτούν, σαν ευχή και κατάρα, μια για πάντα. Το πρόβλημα είναι πώς να ζήσεις στα πρόθυρα του τέλους, αυτό το μήνα, την εβδομάδα, την ημέρα, το λεπτό. Η αδερφή της ηρωίδας, η Κλερ, φέρεται, όπως όλοι μας θα θέλαμε. Ετοιμάζει όσα χρειάζονται για το μνημόσυνο. Κρασί, κεριά, την ένατη συμφωνία του Μπετόβεν, παρ’ όλο που όπως όλοι θυμούνται, αυτή υμνεί τη χαρά. Εδώ όμως δεν υπάρχει τίποτα για να χαρείς, και η Τζαστίν το γνωρίζει αυτό καλύτερα από όλους. Όπως όλοι οι προφήτες, ξέρει τι θα γίνει -και το κυριότερο- τι δεν θα γίνει.
Το σύμπαν αδιαφορεί
Κάθε Αποκάλυψη είναι γεμάτη από ευλογία, επειδή δεν προνοεί μόνο για τους αμαρτωλούς που θα τιμωρηθούν, αλλά και για τους δίκαιους που θα σωθούν, όχι μόνο κατεστραμμένος ναός, αλλά και νέα Ιερουσαλήμ, όχι μόνο παύση του χρόνου, αλλά και θριαμβευτική αιωνιότητα. Η Ημέρα της Κρίσης είναι σκληρή, αλλά δίκαιη. Διαχωρίζει τους αμνούς από τα ερίφια. Για τον Φον Τρίερ όμως, η κρίση αυτή δεν είναι αρκετά φοβερή.
Τον εξωγήινο δεν τον νοιάζει. Αδιαφορεί για την κακία και την καλοσύνη μας, ο Μπετόβεν, δεν είναι καλύτερος από έναν δεινόσαυρο. Το σύμπαν είναι αδιάφορο για τη ζωή μας, επειδή αυτό την στερείται. Ο νους αποκαλύπτει, σε μια προφητική έξαρση της Τζαστίν, μια εξαίρεση. Μια μοναδική και άρα ανεπανάληπτη παρέκκλιση, η οποία εμφανίστηκε τυχαία και θα εξαφανιστεί τυχαία, χωρίς να αφήσει ίχνη, τα οποία ούτως ή άλλως κανείς δεν θα τα βρει.
Η παρηγοριά του ψέματος
Τι να την κάνει λοιπόν αυτή την εντελώς άνευ ελπίδας γνώση;
Μετά τον Ντοστογιέφσκι ο οποίος είχε προηγηθεί, ο Φον Τρίερ βρίσκει μια διέξοδο, θυμούμενος το δάκρυ ενός αθώου παιδιού. Η πρωταγωνίστρια δεν γίνεται να σώσει τον ανιψιό της, αλλά μπορεί να του αποσπάσει την προσοχή. Μ’ αυτή λοιπόν την εξαπάτηση, παρέρχονται τα τελευταία λεπτά της ιστορίας πάνω στη γη. Η Τζαστίν φτιάχνει σε ένα ξέφωτο μια καλύβα, πείθοντας τον μικρό ότι θα τους προστατέψει από την επερχόμενη Μελαγχολία. Αυτή πλέον καταλαμβάνει τον μισό ουρανό, ενώ η καλύβα είναι καμωμένη από κλαδιά σημύδας. Είναι αστείο. Και φοβερό, και τίμιο. Ο Νιούτον δεν τους έσωσε, ο Μπετόβεν δεν βοήθησε, αθανασία δεν υπάρχει, ούτε και ελπίδα, αλλά η εύθραυστη καλύβα από στραβά κλαδιά έκανε τη δουλειά της. Παρηγόρησε τον μικρό και αβοήθητο. Έστω μ’ ένα ψέμα και για μια στιγμή, αλλά αυτό ακριβώς είναι τέχνη, και μάλιστα μεγάλη.rbth.gr
