Καλή χρονιά από το «πολεμικό μέτωπο» της χιονισμένης Κηφισιάς !

Του Λάμπρου Τζούμη*

Αντιστρατήγου ε.α.

Οι τελευταίες μέρες του χρόνου που φεύγει, μας έδωσαν την ευκαιρία να απολαύσουμε όμορφες εικόνες χιονισμένων τοπίων, αλλά και δημοσιογράφων τηλεοπτικών σταθμών ενδεδυμένων με την κατάλληλη στολή «εκστρατείας» (σκούφο, κασκόλ, γάντια, κ.λπ), σε ρόλο «πολεμικού» ανταποκριτή να περιγράφουν με γλαφυρότητα τις επιχειρήσεις από τα μέτωπα που διεξάγονται για την αντιμετώπιση της κακοκαιρίας. «Μάχη δίνουν τα μηχανήματα του Δήμου Κηφισιάς να κρατήσουν τους δρόμους ανοιχτούς…Χάος στην Αττική…Σε συναγερμό ο κρατικός μηχανισμός για την αντιμετώπιση των σοβαρών προβλημάτων από την επέλαση του χιονιά που πλήττει τη χώρα μας». Δεν είναι η πρώτη φορά που ακούμε τις τυποποιημένες αυτές εκφράσεις όταν είναι σε εξέλιξη ή επίκειται ένα φυσικό καιρικό φαινόμενο με έντονα χαρακτηριστικά (χιονοπτώσεις, πλημμύρες, καύσωνας, κ.λπ) και ως ένα σημείο οι περιγραφές αυτές εμπεριέχουν ένα στοιχείο υπερβολής, εξ΄ αιτίας της διάθεσης εντυπωσιασμού των τηλεοπτικών μέσων. Όταν όμως στη χώρα μας με τις πρώτες νιφάδες χιονιού κλείνουν δρόμοι και σχολεία, χωριά αποκλείονται για μέρες και γενικά παραλύει ο κρατικός μηχανισμός, ο κάτοικος οποιασδήποτε άλλης ευρωπαϊκής χώρας θα έμενε έκπληκτος. Αντίστοιχα φαινόμενα δεν συμβαίνουν ποτέ σε ευρωπαϊκές χώρες που φημίζονται για τις χαμηλές θερμοκρασίες και την έντονη χιονόπτωση κατά τους χειμερινούς μήνες και το γεγονός αυτό θα πρέπει να προβληματίσει τους αρμόδιους φορείς. Δεν είναι όμως η μοναδική περίπτωση που αποδεικνύει την ανεπάρκεια μέσων και σχεδιασμού για την αντιμετώπιση μιας θεομηνίας. Όταν με μια νεροποντή πλημμυρίζουν δρόμοι, χάνονται ανθρώπινες ζωές και σχεδόν κάθε χρόνο καίγεται ένα μεγάλο μέρος των δασών της χώρας μας, το πρόβλημα είναι οφθαλμοφανές και σαφές. Από την εμπειρία δύο ετών στην εκτέλεση των καθηκόντων του τμηματάρχη του τμήματος εκτάκτων αναγκών στο ΓΕΕΘΑ και του εθνικού αντιπροσώπου στο ΝΑΤΟ στην Ανώτατη Επιτροπή Σχεδιασμού Έκτακτης Πολιτικής Ανάγκης, θα προσπαθήσω με συντομία να αναφερθώ στους μηχανισμούς και τις δράσεις σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, καθώς επίσης στα προβλήματα και τις δυσλειτουργίες στην αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών και τρόπους αποτελεσματικότερων στρατηγικών διαχείρισης και αντιμετώπισης τους.

Ο θεσμός που δραστηριοποιείται στην αντιμετώπιση φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών (ακραίες θερμοκρασίες, καταιγίδες, πλημμύρες, δασικές πυρκαγιές, σεισμοί, επιδημίες, διαρροές χημικών ουσιών, ατυχήματα στις μεταφορές, κ.λπ), είναι αυτός της Πολιτικής Προστασίας, αλλά εκτείνεται και σε όλο το φάσμα τους, καλύπτοντας πρώτιστα τον τομέα της πρόληψης, το σχεδιασμό, την ετοιμότητα, αλλά και τη διαχείριση των συνεπειών τους. Η Πολιτική Προστασία, αποτελεί το θεσμό συνένωσης των δυνάμεων όλων των πολιτών έναντι φυσικών και ανθρωπογενών απειλών ή κινδύνων, που μπορούν να διαταράξουν σε καιρό ειρήνης την κοινωνική λειτουργία. Έχει ιδιαίτερη σημασία στις μέρες μας, καθώς οι σύγχρονες κοινωνίες εκτίθενται ολοένα και περισσότερο σε κάθε είδους κινδύνους, φυσικούς και τεχνολογικούς λόγω της κλιματικής αλλαγής, αλλά και της αστικής και βιομηχανικής ανάπτυξης.

Στην Ελλάδα υπεύθυνος κρατικός φορέας με πολυσχιδή αποστολή και αρμοδιότητες στον τομέα αυτό είναι η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας. Το δυναμικό της Πολιτικής Προστασίας της χώρας μας που προβλέπεται να αντιμετωπίζει τις συνέπειες των φυσικών καταστροφών, περιλαμβάνει:

-     Ειδικευμένα στελέχη πολιτικής προστασίας σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, στα οποία ανατίθεται η επίβλεψη εκπόνησης και εφαρμογής των σχεδίων, προγραμμάτων και μέτρων πολιτικής προστασίας, καθώς και ο συντονισμός των αναγκαίων ενεργειών.

-     Το σύνολο των κρατικών υπηρεσιών, τις υπηρεσίες των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των οργανισμών κοινής ωφέλειας, που είναι υπεύθυνες σε επιχειρησιακό επίπεδο για τις επί μέρους δράσεις πολιτικής προστασίας και κυρίως για την ετοιμότητα και την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών (Ένοπλες Δυνάμεις, Πυροσβεστικό Σώμα, Λιμενικό Σώμα, Ελληνική Αστυνομία, κ.λπ)

-     Εθελοντικές οργανώσεις, καθώς και ειδικευμένους εθελοντές πολιτικής προστασίας, σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.

Η πολιτική προστασία στη χώρα μας στηρίζεται ως ένα βαθµό σε αποκεντρωτικό σύστηµα διοίκησης με ανάθεση αρµοδιοτήτων στους τοπικούς θεσμούς, αλλά σ΄ ένα  ενιαίο πρότυπο οργάνωσης των περιοχών. Η χρηµατοδότηση των αναγκών στηρίζεται σε συγκεκριμένο αριθµό κονδυλίων που παρέχονται από το κράτος. Η αντιμετώπιση μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης βασίζεται στην αρχή της βαθμιαίας ανάληψης δράσης ή της επικουρικότητας. Σε κάθε συµβάν αρχικά αναλαµβάνει δράση το χαµηλότερο επίπεδο διοίκησης και αν αυτό δεν µπορεί να ανταπεξέλθει επεµβαίνουν τα επόµενα επίπεδα µέχρι το ανώτερο που είναι το κεντρικό, το οποίο επεµβαίνει όταν πρόκειται για πολύ µεγάλες και διευρυµένες καταστροφές. Τα παραπάνω έχουν συνήθως τα εξής αποτελέσματα : Η Τοπική Αυτοδιοίκηση πολλές φορές περιορίζεται σε ασφυκτικά πλαίσια λόγω του ενιαίου προτύπου οργάνωσης και της κεντρικής χρηματοδότησης, με αποτέλεσμα να παρατηρείται το φαινόμενο να υπάρχει ένας ή κανένας χειριστής για αριθμό δεκάδων μηχανημάτων, τα οποία ακινητοποιημένα για χρόνια απαξιώνονται και τελικά τίθενται σε αχρηστία. Παρατηρούνται δυσλειτουργίες στο συντονισμό και στη συνεργασία πολύ μεγάλου αριθμού φορέων που εμπλέκονται στο υφιστάμενο σύστημα Πολιτικής Προστασίας και πολλές φορές δεν υφίσταται κατάλληλος σχεδιασμός που αφορά το τοπικό επίπεδο που να απαντά στα ερωτήματα (ποιός, τι, που, πότε, και γιατί θα ενεργήσει). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα κάθε φορά που εκδηλώνεται ένα έντονο φυσικό φαινόμενο τα κατώτερα επίπεδα να μην γνωρίζουν τις διαδικασίες αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης και να προσπαθούν αποσπασματικά να εκδηλώσουν ενέργειες πολλές φορές με λάθος τρόπο και χάσιμο πολύτιμου χρόνου. Τα κατώτερα επίπεδα λόγω έλλειψης κατάλληλου προσωπικού και μέσων να μην μπορούν να αντιμετωπίσουν μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης και να απευθύνονται στη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας και αυτή με τη σειρά της στις Ένοπλες Δυνάμεις, Πυροσβεστικό Σώμα, κ.λπ. Το ενιαίο πρότυπο οργάνωσης των περιοχών δεν έχει την δυνατότητα να εντοπίσει σε βάθος τις ιδιαιτερότητες και άρα τις ξεχωριστές ανάγκες της κάθε περιοχής και έχει ως αποτέλεσµα να µην πραγµατοποιούνται οι κατάλληλες δράσεις που θα καταστήσουν πιο αποτελεσµατικούς τους φορείς πολιτικής προστασίας στα χαµηλότερα επίπεδα διοίκησης. Θα συνέβαλλε σημαντικά αν η κάθε περιφέρεια της χώρας είχε τη δυνατότητα να οργανώσει αποτελεσματικά την δική της Πολιτική Προστασία (προσωπικό, μέσα, σχεδιασμό) λαμβάνοντας υπόψη τις τοπικές της ιδιαιτερότητες και έχοντας ως παρακαταθήκη την εµπειρία διαχείρισης τοπικών υποθέσεων αρκετών χρόνων. Σημαντικός παράγοντας της Πολιτικής Προστασίας για τον οποίο στη χώρα μας δεν έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία σε αντίθεση με χώρες του εξωτερικού είναι η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και επιστηµονικών µελετών. Αποτέλεσμα αυτού είναι να  µην παράγεται το επιστηµονικό έργο που θα µπορούσε να συµβάλλει σηµαντικά στην αποτελεσµατικότερη πρόληψη, διαχείριση και αντιμετώπισή φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών. Ένα άλλο θέμα που είναι άξιο αναφοράς είναι η έλλειψη του αισθήματος ευθύνης και πρωτοβουλίας από πλευράς πολιτών στην αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών, καθώς και έλλειψη της κουλτούρας του εθελοντισµού. Στη χώρα μας αν και δραστηριοποιούνται εθελοντικές οργανώσεις αυτές δεν είναι πολλές και σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι και κατάλληλα εκπαιδευµένες και πιστοποιηµένες. Αυτό δημιουργεί έλλειψη συνοχής ως προς τη σύνθεση των οµάδων, ως προς τις δοµές, τους στόχους, τις µεθόδους και τις πρακτικές που ακολουθούν. Επίσης πρόβληµα παρουσιάζεται και ως προς τον κεντρικό συντονισµό και τις σχέσεις τους µε τους άλλους φορείς, με τους οποίους δεν υπάρχει επικοινωνία και συνεργασία. Σε πολλές περιπτώσεις οι ομάδες αυτές, δεν καλούνται να συµµετάσχουν στο σχεδιασµό µε αποτέλεσµα η συµµετοχή τους σε συµβάντα να επαφίεται µόνο στις δικές τους πρωτοβουλίες.

Η κάθε χώρα είναι υπεύθυνη για την προστασία των πολιτών στην επικράτειά της και την αντιμετώπιση των καταστάσεων έκτακτης ανάγκης που προέρχονται από τις καταστροφές αυτές. Σε πολλές περιπτώσεις όμως για την αντιμετώπιση μιας κατάστασης δεν επαρκούν οι εθνικές δυνατότητες και απαιτείται εξωτερική βοήθεια, από άλλες χώρες βάσει διμερών ή περιφερειακών διακυβερνητικών συμφωνιών. Στα πλαίσια του ΝΑΤΟ υφίσταται σχεδιασμός έκτακτης πολιτικής ανάγκης με σκοπό το συντονισμό των μέσων της βοήθειας των κρατών μελών στο πνεύμα της ενεργητικής αλληλεγγύης και στην υποστήριξη των εθνικών αρχών σε περιπτώσεις αντιμετώπισης καταστροφών και προστασία των πολιτών τους. Όλο αυτό συντονίζεται από την Ανώτατη Επιτροπή Σχεδιασμού Έκτακτης Πολιτικής Ανάγκης - Senior Civil Emergency Planning Committee, (SCEPC). Ο ρόλος της επιτροπής αυτής είναι η παροχή κατευθύνσεων σε θέματα πολιτικής, σχεδιασμού και ο συντονισμός, σε ένα ευρύ φάσμα υποστηρικτικών έργων της Συμμαχίας, των κρατών μελών και των κρατών που συμμετέχουν στο Euro Atlantic Partner Ship Council (EAPC), επί θεμάτων σχεδιάσεως εκτάκτων αναγκών. Στα πλαίσια της SCEPC, το 1998 ιδρύθηκε το Ευρω-Ατλαντικό Κέντρο Συντονισμού Αντιμετώπισης Καταστροφών (EADRCC) στο Αρχηγείο του NATO. Είναι υπεύθυνο για το συντονισμό, σε συνεργασία με το γρα­φείο του ΟΗΕ για το Συντονισμό Ανθρωπιστικών Υποθέσεων (UNOCHA), της αντιμετώπισης καταστροφών στη γεωγραφική περιοχή του EAPC. Σε διαβουλεύσεις με τα κράτη μέλη, το EADRCC αναπτύσσει μια Ευρω-Ατλαντική Μονάδα Αντιμετώπισης Καταστροφών, η οποία περιλαμβάνει προσωπικό και εξοπλισμό που τα κράτη - μέλη έχουν χαρακτηρίσει ως πιθανώς διαθέσιμα σε περίπτωση αιτήσεων παροχής βοήθειας από έθνη που πλήττονται από σημαντικές καταστροφές.

Στην  Ευρωπαϊκή Ένωση έχει συσταθεί Κοινοτικός Μηχανισμός με σκοπό  τη συνδρομή των κρατών µελών και το συντονισμό των επεμβάσεων βοήθειας σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης και καταστροφών. Για την αποτελεσματική λειτουργία του Μηχανισµού λειτουργούν :

-       Το Κέντρο Παρακολούθησης και Πληροφόρησης - Monitoring and Information Centre (MIC) που εδρεύει στις Βρυξέλλες. Λειτουργεί καθημερινά 24 ώρες όλο το χρόνο και δίνει τη δυνατότητα σε χώρες που έχουν υποστεί εκτεταμένες καταστροφές να υποβάλλουν αίτηµα παροχής βοήθειας στην Ε.Ε. και η απόκριση να είναι συντονισµένη για όλα τα κράτη µέλη. Το κέντρο έχει την δυνατότητα να παρέχει έγκυρες πληροφορίες για την πραγματική κατάσταση στις πληγείσες περιοχές, ενώ βοηθάει και στο συντονισµό συνδυάζοντας τις απαιτήσεις της χώρας που πλήττεται µε την προσφερόµενη βοήθεια που παρέχουν τα συµµετέχοντα στο Μηχανισµό κράτη. Κάθε χώρα που πλήττεται από µεγάλες καταστροφές µπορεί να ενεργοποιήσει το µηχανισµό µέσω του Κέντρου, το οποίο λειτουργεί ως σύνδεσµος επικοινωνίας µεταξύ της πληγείσας χώρας, των χωρών που συµµετέχουν στον Μηχανισµό και των εμπειρογνωμόνων που αποστέλλονται στον τόπο καταστροφής.

-       Το Κοινό Σύστηµα Επείγουσας Επικοινωνίας και Πληροφόρησης - Common Emergency Communication and Information System (CECIS). Είναι µια πολύγλωσση εφαρµογή διαδικτύου η οποία διευκολύνει την επικοινωνία του MIC µε τα σηµεία επαφής των χωρών που συµµετέχουν στο Μηχανισµό και λειτουργούν σε 24ωρη βάση, καθιστώντας έτσι την αντιµετώπιση καταστροφών ταχύτερη και πιο αποτελεσματική.

-       Τις Μονάδες Πολιτικής Προστασίας. Οι χώρες που μετέχουν στο Μηχανισµό υποχρεούνται να ορίσουν και  Μονάδες που διαθέτουν και αποτελούνται από συνδυασμό ανθρωπίνων και υλικών πόρων, σε πεδία όπως : Στην έρευνα και διάσωση σε αστικό περιβάλλον, στην πυρόσβεση µε εναέρια µέσα (αεροπλάνα και ελικόπτερα), στην ιατρική βοήθεια (κινητά ιατρεία, εκκένωση από αέρος), σε καταλύµατα έκτακτης ανάγκης, οµάδες έρευνας και διάσωσης σε συνθήκες ΧΒΡΠ συμβάντων, κ.λπ.

-       Το Εκπαιδευτικό Πρόγραµµα και το Πρόγραµµα Ανταλλαγής Εμπειρογνωμόνων. Αποτελεί µέρος του κοινοτικού µηχανισµού για την προετοιµασία του προσωπικού που λαµβάνει µέρος στις επεµβάσεις βοήθειας της πολιτικής προστασίας τόσο εντός, όσο και εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το πρόγραμμα περιλαµβάνει εκπαιδευτικά σεµινάρια, κοινές ασκήσεις προσοµοίωσης και προγράµµατα ανταλλαγής εμπειρογνωμόνων, όπου ειδικοί µπορούν να µάθουν τις ευθύνες που υπάρχουν στο πλαίσιο διαφορετικών εθνικών συστηµάτων.

Άξιο αναφοράς στη διαχείριση εκτάκτων αναγκών για ολόκληρη την Ευρώπη είναι ο κοινός αριθμός κλήσης έκτακτης ανάγκης 112. Οι ευρωπαίοι πολίτες που βρίσκονται σε κίνδυνο µπορούν να καλέσουν τον αριθμό αυτό και να έλθουν σε επαφή µε όλες τις υπηρεσίες αντιµετώπισης εκτάκτων καταστάσεων σε όλα τα κράτη µέλη, γεγονός το οποίο εγγυάται την ταχύτερη και αποτελεσµατικότερη αντιµετώπιση οιασδήποτε έκτακτης κατάστασης. Μετά από όλα αυτούς τους μηχανισμούς και τις δράσεις που προαναφέρθηκαν τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, αν κάθε φορά στη χώρα μας με λίγες νιφάδες χιονιού κλείνουν κεντρικοί οδικοί άξονες, αν με μια νεροποντή θρηνούμε ανθρώπινα θύματα και κάθε καλοκαίρι συντελείται ένα «εθνικό έγκλημα» με χιλιάδες καμένα στρέμματα δασικών εκτάσεων, τότε οι αρμόδιοι φορείς θα πρέπει να μελετήσουν τις ενέργειες που απαιτούνται προκειμένου να αναθεωρηθεί το υφιστάμενο σύστημα Πολιτικής Προστασίας με σκοπό την αποτελεσµατική πρόληψη, διαχείριση και αντιµετώπιση φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών.

* Οι θέσεις που εκφράζονται στο κείμενο είναι απολύτως προσωπικές.