Πύργος Μούρτζινου: Ο Παλαιολόγος, η λαϊκή μούσα και η παλαιά Καρδαμύλη

Το συγκρότημα των Τρουπάκηδων-Μούρτζινων που αποκαταστάθηκε πρόσφατα «ταξιδεύει» τον επισκέπτη στον χρόνο αλλά και στον τρόπο που επιβίωσαν και προόδευσαν οι Μανιάτες σε δύσκολες εποχές

 

Tι ρόλο έπαιξε άραγε η πατριαρχική οικογένεια - κυρίαρχη κοινωνική δομή της εποχής - στον τρόπο με τον οποίο όχι μόνο επιβίωσαν αλλά και πρόκοψαν οι Μανιάτες σε δύσκολες εποχές; Πώς αξιοποιήθηκαν στην ίδια κατεύθυνση τα αγροτικά προϊόντα, με πρώτη την ελιά, αλλά και η θάλασσα;

Το συγκρότημα του γένους των Τρουπάκηδων-Μούρτζινων, μια τυπική οχυρωμένη κατοικία καπετάνιου της Εξω Μάνης της εποχής της Τουρκοκρατίας στην παλαιά Καρδαμύλη, που αποκαταστάθηκε πρόσφατα από τις αρμόδιες υπηρεσίες του υπουργείου Πολιτισμού, δεν εξυπηρετεί μόνο σκοπούς πολιτιστικούς και τουριστικούς. Φιλοδοξεί να αποτελέσει ταυτόχρονα χώρο εκπαίδευσης αλλά και αναλογισμού της κοινωνικής συγκρότησης της περιοχής στη διάρκεια μιας μακράς περιόδου...

Η ανέγερση των πρώτων κτιρίων του συγκροτήματος τοποθετείται στα τέλη του 17ου αιώνα ενώ συνεχείς ανακατασκευές και προσθήκες πραγματοποιήθηκαν ως τις αρχές του 19ου. Στη σημερινή του μορφή διαθέτει τρεις περιβόλους και περιλαμβάνει μια τριώροφη οχυρή κατοικία («οντά») με το μαγειρείο και τη στέρνα, βοηθητικά κτίσματα - μεταξύ αυτών και ελαιοτριβείο -, έναν μεγάλου ύψους πολεμόπυργο, καθώς και τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, οικογενειακή εκκλησία του γένους των Μούρτζινων.

Παλαιότερα, στο πλαίσιο του Β' ΚΠΣ, ο οντάς και τα προσκείμενα σε αυτόν κτίσματα αποκαταστάθηκαν και μετατράπηκαν σε μουσείο για την πολιτισμική κληρονομιά της Μάνης που αποτέλεσε μέρος του Προγράμματος του ΥΠΠΟΑ «Δίκτυο Μουσείων Μάνης», στο οποίο εντάσσονται επίσης ο πύργος Πικουλάκη στην Αρεόπολη και ο πύργος Δουράκη στην Καστάνια.

Η δεύτερη φάση του έργου της αποκατάστασης του συνόλου του συγκροτήματος υλοποιήθηκε από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του ΥΠΠΟΑ με χρηματοδότηση 1,5 εκατ. ευρώ από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Πελοποννήσου, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013. Το έργο ολοκληρώθηκε στο τέλος Ιουλίου και ήδη παρελήφθη από τον φορέα λειτουργίας του που είναι η αρμόδια 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Ο μυθικός γενάρχης

Η ιστορία των Τρουπάκηδων-Μούρτζινων, καπετάνιων της Ανδρούβιστας, που ανήκαν σε ένα από τα ισχυρότερα γένη της Εξω Μάνης, αρχίζει με έναν «ημι-μυθικό», όπως χαρακτηρίζεται, γενάρχη, τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, ο οποίος εμφανίζεται στην περιοχή στα τέλη του 17ου αιώνα. Εκτοτε η γενιά χωρίζεται σε γενιές και υπογενιές, που εμφανίζονται στον οικισμό της Καρδαμύλης με πύργους και πυργόσπιτα οργανωμένα σε γειτονιές. Η μόνη γραπτή μνεία του ονόματος του Μιχαήλ Παλαιολόγου γίνεται σε επιγραφή κρήνης στην Πάνω Καρδαμύλη, την οποία έκτισε ο γιος του Παναγιώτης το 1734. Από το γένος αυτό προέρχεται και ο Μιχάλμπεης Τρουπάκης, μπέης της Μάνης από το 1779 ως το 1782. Το επίθετο Μούρτζινος ήταν παρατσούκλι του γιου του Μιχάλμπεη, Παναγιώτη, ο οποίος ανέλαβε τη διοίκηση της καπετανίας το 1798.

Στους στίχους του λαϊκού ποιητή Νικήτα Νηφάκη, που έζησε στη Μάνη στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, παρέχονται πληροφορίες για την κατοικία των Μούρτζινων και ιδιαίτερα για τον οντά και τη χρήση της «γούβας» του πύργου της φυλακής, σατιρίζοντας την αιχμαλωσία του καπετάν Κιτρινιάρη και των ανθρώπων του στον χώρο αυτόν: [...] Δεν το παντέχαμε ποτέ / τοιαύτην συμφορά ποτέ! Τοιαύτα έλεγαν αυτοί / οι σμπράβοι οι διαλεκτοί του κυρ Θεοδωράκη / στη γούβα του Τρουπάκη. Αυτός δεν ήτο 'κει κοντά / μονέ τον είχαν στον οντά του Παναγιώτη του Τρουπάκη / του κυρ Μιχαλμπεάκη.

Ο Παναγιώτης Τρουπάκης-Μούρτζινος και ο γιος του Διονύσιος ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας, με έντονη δράση κατά την Επανάσταση του 1821. Ο Διονύσιος, μάλιστα, το 1823 διορίστηκε υπουργός Πολέμου και επί Καποδίστρια διετέλεσε γερουσιαστής και μέλος του Πολεμικού Συμβουλίου.

Τα κείμενα και οι γκραβούρες των ξένων περιηγητών παρείχαν πολλές πληροφορίες γενικά για τους μανιάτικους πύργους, για την Καρδαμύλη και το συγκρότημα στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Την ατμόσφαιρα και τον τρόπο ζωής στους μανιάτικους πύργους αποτυπώνουν με χαρακτηριστικό τρόπο στο κείμενό τους οι Γάλλοι της Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά. «Η άνεση είναι κάτι που αγνοείται απολύτως σε αυτά τα φεουδαρχικά κρησφύγετα, όπου μοιάζει να αποτραβήχτηκε ο Μεσαίωνας, για να μας δείξει έμπρακτα τον τρόπο ζωής των προγόνων μας στους δικούς τους πύργους»... Σε γκραβούρα μάλιστα απεικονίζεται η συνάντηση της Αποστολής με τον Διονύσιο Μούρτζινο και η συνοδεία του το 1829 στον χείμαρρο του Βιρού με φόντο το συγκρότημα του καπετάνιου...

Μετά τον θάνατο του Διονυσίου το 1830 η οικογένεια παρήκμασε και έσβησε με τον πρόωρο θάνατο της εγγονής του Κατερινιώς, κόρης του Γεωργίου Μούρτζινου, τελευταίου άρρενος απογόνου της ονομαστής γενιάς, την οποία η λαϊκή μοιρολογίστρα αποχαιρέτησε στα μέσα του 19ου αιώνα με αυτούς τους στίχους: «Το σημαντήρι βάρεσε Μυστρά και Καλαμάτα / του ρήγα η 'γγονα πέθανε, του βασιλιά η κόρη / το σκέπος της Αντρούβιστας και το κλειδί της Μάνης / του Μούρτζινου του τρομερού του Γιώργη η θυγατέρα».

Εγκατάλειψη και αποκατάσταση

Στα τέλη του 19ου ή στις αρχές του 20ού αιώνα γίνονται επεμβάσεις στον Οντά, ο οποίος έτσι προσαρμόζεται στις νεοκλασικίζουσες τάσεις της εποχής. Γρήγορα όμως οι κάτοικοι της Πάνω Καρδαμύλης αφήνουν τους πύργους και τα πυργόσπιτα για τις άνετες κατοικίες της «Αγοράς», που συγκεντρώνει τις εμπορικές και διοικητικές δραστηριότητες της ευρύτερης περιοχής.

Το οχυρωμένο συγκρότημα εγκαταλείπεται, ενώ δομικά μέλη του αποξηλώνονται για να επαναχρησιμοποιηθούν. Σταδιακά, το μνημειακό σύνολο μετατρέπεται σε έναν γοητευτικό ερειπιώνα.

Από το 1967 το συγκρότημα ανήκει στο Ελληνικό Δημόσιο, στο οποίο δωρήθηκε από τις τελευταίες ιδιοκτήτριές του, Μαρία και Ευαγγελία Ιωάννου Μπουκουβαλέα, προκειμένου να γίνει μουσείο.

Η μελέτη για το έργο - η οποία εγκρίθηκε ύστερα από γνωμοδότηση του ΚΑΣ - εκπονήθηκε από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του ΥΠΠΟΑ (προϊστάμενη αρχή, Θεμιστοκλής Βλαχούλης, διευθύνουσα υπηρεσία, Ιωάννα Καράνη, επιβλέπουσες, Αλεξάνδρα Φραντζή, Αικατερίνη Κοντού, σύμβουλος, Αθηνά Χριστοφίδου). Περιλάμβανε εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, στον Πύργο, στο Ελαιοτριβείο, στο καμαροσκέπαστο βοηθητικό κτίσμα και στον οχυρωματικό περίβολο.

Οπως επισημαίνουν οι αρμόδιοι «στην εκπόνηση της μελέτης αξιοποιήθηκαν όλες οι πληροφορίες που παρείχαν τα ίδια τα κτίσματα μέσω της συστηματικής έρευνας και της σχολαστικής αποτύπωσής τους αλλά και οι αναμνήσεις των γηραιότερων κατοίκων του οικισμού, όσον αφορά την τελευταία φάση του συγκροτήματος, την ερείπωση και την κατάρρευσή του».

Μια παλιά φωτογραφία, η οποία βρέθηκε σε μουσειακό χώρο της γειτονικής Σαϊδώνας, έδωσε πληροφορίες για την ανατολική όψη του Οντά και την τρίριχτη στέγη του. Συγκριτικά στοιχεία αναζητήθηκαν στην Καρδαμύλη, καθώς και στην ευρύτερη περιοχή, σε συγγενείς κατασκευαστικά και μορφολογικά οικοδομές. Ολο το συγκρότημα έχει κατασκευαστεί από ντόπια υλικά ενώ δεν λείπουν και οι αλληλεπιδράσεις με άλλους τόπους, όπως διακρίνεται από τις δυτικές επιρροές στο κωδωνοστάσιο του Αγίου Σπυρίδωνα.

Πολιτισμός και πραγματική οικονομία
«Αυτή τη στιγμή ως υπουργείο Πολιτισμού εκτελούμε στη Μεσσηνία 27 έργα ενταγμένα στο ΕΣΠΑ με προϋπολογισμό περίπου 35 εκατ. ευρώ και η κλίμακα είναι πολύ ευρεία: από το Μέγαρο Χορού που έχει ήδη ολοκληρωθεί ως την αντικατάσταση του στεγάστρου στο Ανάκτορο του Νέστορα στην Πύλο» εξηγεί στο «Βήμα» η γενική γραμματέας του ΥΠΠΟΑ κυρία Λίνα Μενδώνη.

Στη συνέχεια, αναφέρει ενδεικτικά τη μεταφορά του Αρχαιολογικού Μουσείου της Πύλου στο Νιόκαστρο, αλλά και τα έργα αποκατάστασης σημαντικών βυζαντινών μνημείων όπως ο Ναός του Σωτήρος στη Χριστιανόπολη, η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Νιόκαστρο, ο Μικρός Ναός της Αναλήψεως στα Φιλιατρά, χωρίς βέβαια να παραλείπει και τον Αρχαιολογικό Χώρο της Μεσσήνης.

Η κυρία Μενδώνη χαρακτηρίζει την αναπτυξιακή δύναμη των έργων αυτών πολύ μεγαλύτερη. «Οι παρεμβάσεις που γίνονται», εξηγεί, «δεν είναι απομονωμένες αλλά μπορούν να λειτουργήσουν στο πλαίσιο μιας τουριστικής διαδρομής. Αυτό βοηθά τον επισκέπτη να αντιληφθεί γενικότερα την ιστορία της περιοχής, όχι μια μόνο περίοδο, και φυσικά με τον τρόπο αυτόν παρατείνεται και ο χρόνος παραμονής του. Θα καθήσει περισσότερες ώρες, θα πιει έναν καφέ, θα φάει ένα μεσημεριανό, ενδεχομένως θα διανυκτερεύσει... Αλλωστε και σχετική μελέτη που παρουσιάσαμε πρόσφατα δείχνει ότι η επένδυση ενός ευρώ στον πολιτισμό σημαίνει 3,44 ευρώ στην πραγματική οικονομία, κι αυτό αποδεικνύεται με αριθμούς» καταλήγει η κυρία Μενδώνη.  

tovima.gr