ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ - «Στο φως» η Συνοικία των πλουσίων

Είκοσι οκτώ κεράκια έσβησε πριν από λίγες ημέρες ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης, γιορτάζοντας τα 28 χρόνια που έκλεισε στην Αρχαία Μεσσήνη.

Ο αρχαιολόγος από τη Θεσσαλονίκη, που κατάφερε να βάλει στον παγκόσμιο χάρτη την Αρχαία Μεσσήνη, Πέτρος Θέμελης, στο νεοανακαλυφθέν ρωμαϊκό ψηφιδωτό

Χρόνια σκληρής δουλειάς, κόπων και αγωνίας, μα και δικαίωσης για τον αρχαιολόγο από τη Θεσσαλονίκη, που κατάφερε να βάλει στον παγκόσμιο χάρτη την Αρχαία Μεσσήνη. Τώρα πια δεν είναι μόνο οι Μυκήνες και η Ολυμπία, μα και ο υπέροχος χώρος της Αρχαίας Μεσσήνης που έχτισε ο Επαμεινώνδας το 370 π.χ.

Εργατικός, μεθοδικός, δουλεύει όλα αυτά τα χρόνια με πείσμα και θέληση, χωρίς να συμβιβαστεί με τα όποια συμφέροντα δυσκολεύουν το έργο του. Δεν είναι λίγες οι φορές που συγκρούστηκε είτε με την τοπική κοινωνία, είτε με συντεχνιακά συμφέροντα. Και το ταξίδι δεν τελειώνει εδώ. Οι ανασκαφές συνεχίζονται και θα συνεχιστούν και τα επόμενα χρόνια, ώσπου ολόκληρη η πόλη να έρθει στο φως.

Φέτος γίνονται εργασίες στην Αγορά, στο Θέατρο, στη συνοικία του Θεάτρου αλλά και στα τείχη, όπου αναστηλώνεται ένας πύργος μετά την εμβληματική Αρκαδική Πύλη. Οι επισκέπτες θα δουν και έναν εντυπωσιακό κίονα, κοντά στην Αγορά, ύψους 10 μέτρων περίπου. Επάνω στον κίονα ήταν ένας μεγάλος χάλκινος ανδριάντας, που δεν έχει βρεθεί. Επίσης φέτος ολοκληρώθηκε η αναστήλωση του συνόλου της ανατολικής στοάς του Γυμνασίου, ενώ στο πρόγραμμα μπήκε και η ανακαίνιση της Παλαίστρας, με χρήματα που έχει προσφέρει ιδιώτης.

Λεπτομέρεια ψηφιδωτού δαπέδου ανδρώνος

Πέρασαν 28 χρόνια από τότε που ο Γεώργιος Μυλωνάς, γενικός γραμματέας της Αρχαιολογικής Εταιρείας, ανέθεσε τον Πέτρο Θέμελη τη διεύθυνση των ανασκαφών στην Αρχαία Μεσσήνη: «Ημουν ακόμη σχετικά νεαρός και εξεπλάγην όταν, μετά τον θάνατο του Ορλάνδου, που είχε σκάψει στη Μεσσήνη, με κάλεσε ο Γεώργιος Μυλωνάς για να μου αναθέσει τη διεύθυνση των ανασκαφών. Θεωρούσα αυτό το έργο πάρα πολύ δύσκολο, τιτάνιο θα έλεγα. Να φανταστείς ότι ο αρχαιολογικός χώρος ήταν ανύπαρκτος, δεν φαινόταν τίποτα, ήταν όλα θαμμένα στα χώματα. Μόνο στο στάδιο εξείχαν μερικές κολώνες».

Στα μεγάλα έργα

Τα Ρωμαϊκά Λουτρά

Ο Πέτρος Θέμελης δεν μπορούσε να αρνηθεί, είπε όμως ότι δεν είχε καμιά διάθεση να έρχεται στην περιοχή για 2-3 εβδομάδες τον χρόνο, να σκάβει και μετά να ξαναθάβει τα ευρήματα ή να τα αφήνει έκθετα. Ζήτησε, λοιπόν, υποστήριξη να ενταχθεί η Αρχαία Μεσσήνη στα μεγάλα έργα πολιτισμού, να αγοραστεί η γη. Πράγματι ο Γεώργιος Μυλωνάς, με τις προσβάσεις που είχε στην κυβέρνηση, πέτυχε το 1986 να ενταχθεί η Αρχαία Μεσσήνη στα μεγάλα έργα πολιτισμού, μαζί με τη Βεργίνα, τον Μιστρά και τη Δήλο. Ετσι, όπως λέει ο ίδιος, ανασκαφικές εργασίες εξασφάλισαν χρηματοδοτήσεις από τα ευρωπαϊκά προγράμματα, επιπλέον όμως «χτύπησα και πόρτες ιδιωτικές και κατάφερα να έχω χρηματοδοτήσεις ώστε να κάνω απευθείας αγορές κτημάτων. Οι κάτοικοι τότε με παρακαλούσαν να πουλήσουν τα κτήματά τους, τα είχαν χέρσα οι περισσότεροι, δεν τους ενδιέφεραν. Αγοράσαμε 400 στρέμματα περίπου στην πρώτη 5ετία. Αυτό μας άνοιξε νέους ορίζοντες».

Χρειάστηκε να περάσουν περίπου δέκα χρόνια ώστε το έργο του Πέτρου Θέμελη να αρχίσει να φαίνεται και να αποκαλύπτεται με εντυπωσιακό τρόπο η πόλη της Αρχαίας Μεσσήνης: «Είπα ότι πέτυχα στα δέκα χρόνια περίπου. Είχε αρχίσει να δείχνει το πράγμα. Καθώς αγόραζα γη έσκαβα κιόλας για να φέρω στην επιφάνεια τα μνημεία. Τότε κατάλαβα ότι αυτού του είδους τα μνημεία, των μεγάλων διαστάσεων, θα πρέπει να τα αναστηλώσεις, τα ίδια σου μιλάνε, σου λένε σήκωσέ με όρθιο, μη με αφήνεις στη λάσπη. Ετσι και έγινε...

Τράπεζες αγορανόμων

Σήμερα η Αρχαία Μεσσήνη έχει αναγνωριστεί, παγκοσμίως θα έλεγα, ως ένα έργο πρότυπο ως προς τη μορφή του και τη διαχείρισή του. Είναι ένας χώρος ανοιχτός, ελεύθερος, ποτέ δεν λέμε όχι να μπαίνει ο κόσμος, να φωτογραφίζει να μελετάει, να κάνει ό,τι θέλει, να παίζει θέατρο, να δίνει συναυλίες. Θα προσπαθήσω και θα το πετύχω νομίζω, αν όχι φέτος σίγουρα του χρόνου, να γίνουν εδώ εκθέσεις μοντέρνας τέχνης, ακόμη και εκθέσεις αγροτικών προϊόντων, με μεσσηνιακά προϊόντα». Μία από τις μεγάλες εκκρεμότητες στην Αρχαία Μεσσήνη είναι η ανέγερση του νέου μουσείου, θέμα που φαίνεται ότι διχάζει τα δύο χωριά της περιοχής.

Ο Πέτρος Θέμελης σημειώνει πάντως ότι η χωροθέτησή του έχει γίνει και το κτίριο θα ανεγερθεί έξω από τον αρχαιολογικό χώρο, «πρέπει να γίνει έξω από τα τείχη, εκεί που δεν θα φαίνεται και εκεί που θα καταλήξουν οι τουρίστες μετά την ξενάγηση».

Βάθρα αγαλμάτων της οικογένειας των Φλαβίων

Πριν από λίγες ημέρες ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης μας ξενάγησε στους χώρους όπου ανασκάφηκαν τελευταία και αποκαλύφθηκαν σπουδαία ευρήματα όπως η Συνοικία των πλουσίων, τα Ρωμαϊκά Λουτρά αλλά και τα Εργαστήρια των Αγορανόμων.

Το θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης είναι από τα πιο εντυπωσιακά μνημεία αυτής της πόλης. Εχει μάλιστα, όπως σημειώνει ο κ. Θέμελης, «μία ιδιαιτερότητα, είναι το μόνο θέατρο που το βλέπεις αμέσως από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου και μάλιστα από πάνω. Ολα τα άλλα θέατρα οι επισκέπτες τα βλέπουν από κάτω». Φέτος στο θέατρο προστέθηκαν ακόμη δύο σειρές σε όλες τις κερκίδες και θα μπουν άλλες τρεις, τουλάχιστον, μέχρι το φθινόπωρο.

12.000 θεατές
Ο κ. Θέμελης τονίζει: «Είναι ένα μνημείο που τελικά κάνει τη διαφορά εδώ στη Μεσσήνη. Ηταν ένα τεράστιο θέατρο, περίπου τόσο μεγάλο όσο της Μεγαλόπολης. Στην πρώτη του φάση μπορούσε να περιλάβει 12.000 ανθρώπους καθιστούς. Εμείς θα αναστηλώσουμε περίπου όλο το κάτω κοίλος και θα έχουμε καθιστούς σε λίθινα καθίσματα γύρω στους 2.000 ανθρώπους. Και αν βάλουμε και πάγκους θα φτάσουμε περίπου στους 2.500». Για την αναστήλωση του θεάτρου προσέφερε χρηματοδότηση το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

«Εγώ δεν ξεπουλάω σε κανένα κεφάλαιο τα αρχαία. Εγώ παίρνω από τα κεφάλαιο χρήματα για να τα δίνω στους προλετάριους αρχαιολόγους και τους εργάτες». Αυτή είναι η απάντηση του Πέτρου Θέμελη στον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων που τον κατηγόρησε για «προσπάθεια οικονομικής εκμετάλλευσης ακόμη και της επιστημονικής διαδικασίας της αρχαιολογικής έρευνας».

Ο λόγος της αντίδρασης του Συλλόγου, όπως λέει ο καθηγητής, είναι το ότι «ζήτησα να συνεργαστώ με ξενοδοχειακά συγκροτήματα ώστε να στέλνουν ξένους να συμμετέχουν μαζί μας στη διαδικασία, όπως συμμετέχουν εδώ και χρόνια οι Γιαπωνέζοι, που δεν είναι αρχαιολόγοι και άλλοι άνθρωποι μεγάλοι, 60, 70 ακόμη και 80 ετών, από την Πρετόρια της Νοτίου Αφρικής». Ο καθηγητής τόνισε ότι η δική του προσπάθεια αποτελεί κανόνα σε όλο τον κόσμο, σημειώνοντας μάλιστα ότι στο Ισραήλ ακόμη και οι αρχαιολόγοι πληρώνουν χίλια ευρώ τον μήνα για να πάρουν μέρος στις ανασκαφές.

Πολύχρωμο ψηφιδωτό|
Πριν από το θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης, ο Πέτρος Θέμελης και οι συνεργάτες του ανασκάπτουν μια συνοικία πλουσίων. Συνήθως, σημειώνει ο καθηγητής, δίπλα στα θέατρα βρίσκεται μια συνοικία με σπίτια αριστοκρατών της ρωμαϊκής εποχής. Ο καθηγητής επισημαίνει ότι τα καλύτερα δωμάτια στα σπίτια αυτά λέγονταν ανδρώνες και εκεί οι άνδρες συμποσιάζονταν. Μάλιστα στα συμπόσια μπορούσαν να πάρουν μέρος αυλητρίδες και εταίρες που ήταν μορφωμένες και συζητούσαν με τους άνδρες. Φτάνοντας σε αυτήν τη συνοικία ο επισκέπτης μπορεί πλέον να αντικρίσει ένα εντυπωσιακό πολύχρωμο ψηφιδωτό. Στο κέντρο μάλιστα φέρει την επιγραφή του δημιουργού του, που πρέπει να ήταν φημισμένος: «Παράμονος Αναγνόστης Εποίησε». Ψηφιδωτά έχουν και άλλα σπίτια της συνοικίας που φαίνεται ότι ήταν πάρα πολύ σημαντική και σε τοποθεσία πάνω από το θέατρο, την κρήνη της Αρσινόης, τη βόρεια στοά της Αγοράς, το Ασκληπιείο.

Με πήλινο πάτωμα
Εδώ και τρία χρόνια ο Πέτρος Θέμελης σκάβει την Αγορά της Αρχαίας Μεσσήνης, που ήταν απέραντη και με πολλά μνημεία. Ηδη έχει φέρει στο φως τον ναό της θεάς Μεσσάνας, την οποία τώρα στερεώνει, ενώ με χορηγίες από ιδιώτη θα σκάψει για να φέρει στο φως και τους άλλους τρεις ναούς που κατέγραψε ο Παυσανίας, του Ποσειδώνα, του Δία Σωτήρα και της Αφροδίτης. Στην Αγορά όμως βρήκε συμπτωματικά και Ρωμαϊκά Λουτρά, ένα πολύ ενδιαφέρον μνημείο για τους επισκέπτες, που εντυπωσιάζονται από τα πήλινα κολονάκια πάνω στα οποία στηριζόταν το πήλινο πάτωμα του λουτρού. Τα λουτρά ήταν υπόκαυστα, θερμαίνονταν με φωτιά που άναβε κάτω από το πήλινο πάτωμα.

Ο έλεγχος των εμπόρων
Η τεράστια Αγορά της Αρχαίας Μεσσήνης ήταν χώρος περιπάτου, επίδειξης, αναψυχής. Ηταν τοιχογραφημένη και περιελάμβανε επτά κόγχες με αγάλματα.

Στην ανατολική της άκρη βρέθηκε ακόμη ένα πολύ ενδιαφέρον εύρημα σε πολύ καλή κατάσταση. Πρόκειται για τρία μαρμάρινα τραπέζια με τα μέτρα της εποχής, στα οποία γινόταν ο αγορανομικός έλεγχος. Ο έλεγχος γινόταν με ειδικές πέτρινες κοιλότητες, διαφορετικού μεγέθους σε κάθε τραπέζι, άλλη για το κρασί, άλλη για το λάδι, άλλη για τα σιτηρά κ.λπ. Ο αγορανομικός έλεγχος των εμπόρων γινόταν τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο.

Αυτοκρατορικά ίχνη
Επίσης στην Αγορά ο Πέτρος Θέμελης με τους συνεργάτες του βρήκαν βάθρα της αυτοκρατορικής οικογένειας των Φλαβίων, του Βεσπεσιανού, του γιου του Τίτου, του άλλου του γιου Δομιτιανού και της Σεβαστής, συζύγου του Δομιτιανού.

Το εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι το βάθρο του αυτοκράτορα Δομιτιανού είναι κατεστραμμένο στην περιοχή της επιγραφής του ονόματός του, ενώ και στο βάθρο της Σεβαστής το όνομα του συζύγου της, Δομιτιανού, έχει σβηστεί με βίαιο τρόπο.

Ο καθηγητής εξηγεί ότι μετά θάνατον ο Δομιτιανός καταδικάστηκε από τη Σύγκλητο, λόγω της αυταρχικότητάς του, με την ποινή του σβησίματος της μνήμης του. Ετσι στην Αρχαία Μεσσήνη καθαιρέθηκε το άγαλμά του, ενώ σκαλίστηκε και το όνομά του στο βάθρο, ώστε να μην υπάρχει, καθώς επίσης το ίδιο έγινε και με το όνομά του στο βάθρο με το άγαλμα της συζύγου του!

Πάντως, ο κ. Θέμελης σημειώνει ότι η αυτοκρατορική οικογένεια των Φλαβίων έδωσε βάρος στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και χρηματοδότησε αποστραγγιστικά έργα, την αναδιανομή γαιών κ.λπ. Τέτοια έργα πρέπει να έγιναν και στη Μεσσηνία, γι' αυτό και η Μεσσήνη τούς τίμησε.

ΠΕΤΡΟΣ ΤΣΩΝΗΣ - ΕΘΝΟΣ