Eλλέβορος ή τρελλόχορτο – Το πανάρχαιο φυτό της Οίτης!

Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι πολύ πιθανό ότι πέθανε, αφού ήπιε κρασί που περιείχε κάποιο αθώο στην εμφάνιση, αλλά δηλητηριώδες φυτό, τον ελλέβορο, που του προκάλεσε έναν αργό και επώδυνο θάνατο.

Αυτή είναι η εκτίμηση ενός κορυφαίου τοξικολόγου, του νεοζηλανδού δρ. Λίο Σκεπ, που μόλις δημοσιεύθηκε στο διεθνούς κύρους περιοδικό κλινικής τοξικολογίας Clinical Toxicology.

 

Η λατινική ονομασία του βοτάνου είναι HELLEBORUS nigra (Ελλέβορος ο μέλας). Ανήκει στην οικογένεια των Ρανουγκουλιδών (βατράχια). 

 

Στη χώρα μας το συναντούμε με τις ονομασίες ελλέβορος, σκάρφη ή τρελλόχορτο. 

Φύεται σε υγρά και σκιερά μέρη, για αυτό το βρίσκουμε κάτω από άλλα φυρά όπως τον Κίστο τον κρητικό. 

Ο ελλέβορος ο μέλας σπάνια συναντάται στη χώρα μας. Άλλα είδη του φυτού είναι ο Ελλέβορος ο λευκός – για τον οποίο έχουμε ήδη γράψει σχετικό άρθρο – και ο ελλέβορος ο κυκλόφυλλος (φύεται κύριαστην Οίτη, Κόρακα, Παρνασσό, Τυμφρηστό, Δίρφη)

Είναι ποώδες, πολύχρονο φυτό. 

Το ύψος του φτάνει τα 35 εκατοστά.   

Παλαιότερα είχε ευρεία χρήση για θεραπευτικούς σκοπούς. 

Σήμερα κύρια καλλιεργείται ως καλωπιστικό, για τα ωραία του άνθη. Κάθε ανθικό στέλεχος φέρει διαδοχικά δύο ή τρία μεγάλα άνθη, που κλίνουν προς τα κάτω και χωρίζονται σε 5 λευκά τμήματα, με ρόδινο συχνά χρώμα στην κάτω επιφάνεια. 

Το ρίζωμα του φυτού είναι κοντό και ο βλαστός του σχεδόν χωρίς φύλλα. Αναδίδει οσμή δυσάρεστη, που προκαλεί ναυτία, έχει γεύση πικρή, λίγο καυστική και λίγο στυφή. 

Το χρώμα του ριζώματος είναι απ έξω μαύρο και εσωτερικά λευκό. Τα φύλλα του 7-9 καταπράσινα και ωραία, σαν μπουκέτο, παχύσαρκα με μακρύ μίσχο, λογχοειδή και οδοντωτά. Εκ πρώτης όψεως είναι ένα φυτό που σε προσελκύει χωρίς φόβο. 

Είναι όμως ναρκωτικό και δηλητηριώδες.

Από τα 550 είδη φυτών που αναφέρει ο Θεόφραστος τα περισσότερα βέβαια δεν τα γνώριζε από αυτοψία, αλλά από άλλες πηγές. 

Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η παρατιθέμενη περιγραφή του ελλέβορου, ενός ποώδους φυτού που θεωρούνταν ότι θεράπευε την τρέλα (ἐλλεβορίζω σήμαινε "χορηγώ ελλέβορο", "θεραπεύω από την τρέλα"). Στο έργο του ο Θεόφραστος συνδυάζει την εμπειρική γνώση και τη φιλοσοφική σκέψη (όσον αφορά στη μεθοδολογία).

Τις βασικές αρχές για τη μελέτη των φυτών τις παρέλαβε από τον Αριστοτέλη, αλλά ο ίδιος διατύπωσε τις βασικές έννοιες της βοτανικής και περιέγραψε με αρκετά λεπτομερή και συγκεκριμένο τρόπο τα μέρη των φυτών, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στα φύλλα και τις ρίζες.

Γράφει ο Θεόφραστος

[9.10.1] ὁ δὲ ἐλλέβορος ὅ τε μέλας καὶ ὁ λευκὸς ὥσπερ ὁμώνυμοι φαίνονται· περὶ δὲ τῆς ὄψεως διαφωνοῦσιν· οἱ μὲν γὰρ ὁμοίους εἶναι, πλὴν τῷ χρώματι μόνον διαφέρειν τὴν ῥίζαν τοῦ μὲν λευκὴν τοῦ δὲ μέλαιναν· οἱ δὲ τοῦ μὲν μέλανος τὸ φύλλον δαφνῶδες τοῦ δὲ λευκοῦ πρασῶδες, τὰς δὲ ῥίζας ὁμοίας πλὴν τῶν χρωμάτων. οἱ δ᾽ οὖν ὁμοίους λέγοντες τοιάνδε φασὶν εἶναι τὴν μορφήν· καυλὸν μὲν ἀνθερικώδη βραχὺν σφόδρα· φύλλον δὲ πλατύσχιστον, παρόμοιον σφόδρα τῷ τοῦ νάρθηκος, μῆκος δ᾽ ἔχον· εὐθὺ δ᾽ ἐκ τῆς ῥίζης ἠρτημένον καὶ ἐπιγειόφυλλον· πολύρριζον δ᾽ εὖ μάλα ταῖς λεπταῖς καὶ χρησίμοις.

[9.10.2] ἀναιρεῖν δὲ τὸν μὲν μέλανα καὶ ἵππους καὶ βοῦς καὶ ὗς, δι᾽ ὃ καὶ οὐδὲν νέμεσθαι τούτων· τὸν δὲ λευκὸν νέμεσθαι τὰ πρόβατα καὶ ἐκ τούτου πρῶτον συνοφθῆναι τὴν δύναμιν καθαιρομένων ἐκείνων· ὡραῖος δὲ μετοπώρου, τοῦ δ᾽ ἦρος ἄωρος· ἀλλὰ πρὸς τὴν πυλαίαν οἱ ἐκ τῆς Οἴτης συλλέγουσι· πλεῖστος γὰρ ἐνταῦθα φύεται καὶ ἄριστος· μοναχοῦ δὲ φύεται τῆς Οἴτης περὶ τὴν Πυράν.

μίσγεται δὲ πρὸς τὴν πόσιν, ὅπως εὐεμὲς ᾖ, τὸ τῆς ἐλλεβορίνης σπέρμα· τοῦτο δ᾽ ἐστὶ ποάριον.

[9.10.3] φύεται δὲ ὁ μὲν μέλας πανταχοῦ· καὶ γὰρ ἐν τῇ Βοιωτίᾳ καὶ ἐν Εὐβοίᾳ καὶ παρ᾽ ἄλλοις πολλοῖς· ἄριστος δὲ ὁ ἐκ τοῦ Ἑλικῶνος, καὶ ὅλως τὸ ὄρος εὐφάρμακον. ὁ δὲ λευκὸς ὀλιγαχοῦ· βέλτιστοι δὲ καὶ οἷς χρῶνται μάλιστα τέτταρες ὁ Οἰταῖος ὁ Ποντικὸς ὁ Ἐλεάτης ὁ Μαλιώτης. φασὶ δὲ τὸν Ἐλεάτην ἐν τοῖς ἀμπελῶσι φύεσθαι καὶ ποιεῖν τὸν οἶνον οὕτω διουρητικὸν ὥστε λαγαροὺς εἶναι πάνυ τοὺς πίνοντας.

[9.10.4] ἄριστος δὲ πάντων καὶ τούτων καὶ τῶν ἄλλων ὁ Οἰταῖος. ὁ δὲ Παρνάσιος καὶ ὁ Αἰτωλικός, γίνεται γὰρ καὶ ἐνταῦθα καὶ πολλοὶ καὶ ὠνοῦνται καὶ πωλοῦσιν οὐκ εἰδότες, {οὐχ ὅτε} σκληροὶ καὶ ἄγαν περισκελεῖς. ταῦτα μὲν οὖν ὅμοια ταῖς μορφαῖς ὄντα ταῖς δυνάμεσι διαφέροντα.

καλοῦσι δὲ τὸν μέλανά τινες ἔκτομον Μελαμπόδιον, ὡς ἐκείνου πρῶτον τεμόντος καὶ ἀνευρόντος. καθαίρουσι δὲ καὶ οἰκίας αὐτῷ καὶ πρόβατα συνεπᾴδοντές τινα ἐπῳδὴν καὶ εἰς ἄλλα δὲ πλείω χρῶνται.

    Θ. Κ. Στεφανόπουλος

Η μετάφραση του κειμένου 

[1] Ο μαύρος και ο λευκός ελλέβορος1 φαίνονται να μην έχουν τίποτα κοινό εκτός από το όνομα. Σχετικά με την μορφή τους οι απόψεις διίστανται. 

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι όμοιοι και ότι μόνο η ρίζα διαφέρει στο χρώμα, του ενός είναι λευκή, του άλλου μαύρη. Άλλοι όμως λένε ότι το φύλλο του μαύρου είναι όπως της δάφνης, ενώ του λευκού όπως του πράσου και ότι οι ρίζες είναι όμοιες, με εξαίρεση το χρώμα. 

Εκείνοι λοιπόν που λένε ότι είναι όμοιοι υποστηρίζουν ότι η μορφή τους είναι η εξής: το στέλεχος είναι όπως του ασφόδελου και πάρα πολύ κοντό. 

Το φύλλο είναι πλατύσχιστο και μοιάζει καταπληκτικά με το φύλλο του καλαμιού, μόνο που είναι μακρύ· βγαίνει κατευθείαν από τη ρίζα και έρπει πάνω στο έδαφος. Το φυτό έχει υπερβολικά πολλές λεπτές ρίζες, τις οποίες και χρησιμοποιούν.

[2] Λέγεται ότι ο μαύρος ελλέβορος επιφέρει τον θάνατο και σε άλογα και σε βόδια και σε χοίρους. Γι᾽ αυτό και κανένα από τα συγκεκριμένα ζώα δεν τον τρώει. Αντίθετα, τον λευκό τον τρώνε, λένε, τα πρόβατα, και έτσι διαπιστώθηκε αρχικά η ιδιότητα του, επειδή δρούσε ως καθαρτικό. Ακμάζει το φθινόπωρο, ενώ την άνοιξη είναι παραγινωμένος. Ωστόσο όσοι ζουν στα μέρη της Οίτης τον συλλέγουν για τη σύνοδο των Αμφικτυόνων·2 γιατί εκεί φύεται άφθονος και άριστος. Στην περιοχή της Οίτης φύεται μόνο γύρω από την Πυρά.

Για να προκαλείται ευκολότερα έμετος, αναμειγνύεται με το πινόμενο υγρό ο σπόρος της ελλεβορίνης· η ελλεβορίνη είναι μικρή πόα.

[3] Ο μαύρος ελλέβορος φύεται παντού. Συγκεκριμένα, στη Βοιωτία, στην Εύβοια και σε πολλά άλλα μέρη. Άριστος είναι ο προερχόμενος από τον Ελικώνα -το βουνό είναι γενικά πλούσιο σε θεραπευτικά βότανα. Ο λευκός φύεται σε πολύ λίγα μέρη. Ο καλύτερος και ο ευρύτατα χρησιμοποιούμενος προέρχεται από μία από τις εξής τέσσερις περιοχές: από την Οίτη, από τον Πόντο, από την Ελέα και από την Μαλιώτιδα. Λένε μάλιστα ότι ο προερχόμενος από την Ελέα φυτρώνει στους αμπελώνες και κάνει το κρασί τόσο διουρητικό ώστε όσοι το πίνουν να γίνονται κάτισχνοι.

[4] Άριστος όλων, και αυτών και των υπολοίπων, είναι ο προερχόμενος από την περιοχή της Οίτης. Ο προερχόμενος από τον Παρνασσό και την Αιτωλία -γιατί ευδοκιμεί και σ᾽ αυτές τις περιοχές και πολλοί μην ξέροντας και τον αγοράζουν και τον πωλούν- είναι σκληρός και ιδιαίτερα τραχύς. Αυτά λοιπόν τα φυτά είναι όμοια στη μορφή, διαφέρουν όμως στις ιδιότητές τους.

Μερικοί ονομάζουν τον μαύρο ελλέβορο «έκτομον Μελαμπόδιον», διότι πρώτος, υποτίθεται, ο Μελάμπους3 τον έκοψε (ἔτεμε) και τον ανακάλυψε. Με αυτόν κάνουν επίσης καθαρμούς σπιτιών και προβάτων απαγγέλλοντας συγχρόνως ένα ξόρκι και τον χρησιμοποιούν και σε αρκετά άλλα.

(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)

1 Άλλοι ταυτίζουν τον αρχαίο ελλέβορο με το χριστουγεννιάτικο τριαντάφυλλο (αρχίζει να ανθίζει τέλος Δεκεμβρίου) και άλλοι με τη σκάρφη. Οι αρχαίοι απέδιδαν στον ελλέβορο ποικίλες θεραπευτικές ιδιότητες (θεραπεία από την τρέλα, καθαρτική ή εκτρωτική δράση κ.ά.). Σε υπερβολικές δόσεις προκαλούσε δηλητηριάσεις.

2 Οι δώδεκα Αμφικτύονες, που εκπροσωπούσαν φύλα και όχι πόλεις, συνέρχονταν δύο φορές τον χρόνο, την άνοιξη και το φθινόπωρο, για να εκπληρώσουν τα λατρευτικά τους καθήκοντα και να διαβουλευθούν για θέματα που απασχολούσαν το κοινόν τους. Αρχικά η σύνοδος ελάμβανε χώρα στις Θερμοπύλες, αργότερα στους Δελφούς.

3 Μυθικός μάντης που εθεράπευσε -σύμφωνα με μια παράδοση χρησιμοποιώντας τον ελλέβορο- τις τρεις κόρες του βασιλιά του Άργους Προίτου, οι οποίες είχαν καταληφθεί από μανία.

Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις

Η ελλεβριγενίνη χρησιμοποιείται στη βοτανοθεραπευτική σαν καρδιοτονωτικό φάρμακο, σαν συμπλήρωμα της διγιταλίνης και της στροφανθλίνης. Το ρίζωμα χρησιμοποιείται εναντίον ορισμένων ελκών του δέρματος. 

Ως ομοιοπαθητικό φάρμακο χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις εκλαμψίας, επιληψίας, ορισμένων ψυχώσεων, μηνιγγίτιδας και εγκεφαλίτιδας. 

Επίσης σε ανία, αναποφασιστικότητα, άγχος, απελπισία, υπερκινητικότητα μυών του προσώπου και της κεφαλής. Οι παλιές χρήσεις του φυτού σαν καθαρτικό, τοπικό αναισθητικό και εκτρωτικό έχουν εγκαταλειφθεί, εκτός από την κτηνιατρική όπου το αφέψημα του φυτού χρησιμοποιείται για την καταπολέμηση της ψωρίασης.

Προφυλάξεις

Ο χυμός του φυτού προκαλεί στο δέρμα κοκκινίλες. Το βότανο προκαλεί τις ίδιες δηλητηριάσεις με την δακτυλίτιδα.

Συστατικά – χαρακτήρας

Όλα τα μέρη του φυτού περιέχουν σαπωνοσίδια, που δεν έχουν πλήρως προσδιορισθεί. 

Την ελλεβορεϊνη και την ελλεβορίνη, καθώς και ένα καρδενολίδιο, την ελλεβριγενίνη και μια πρωτοανεμονίνη (ακόρεστη λακτόνη).

Η ελλεβορίνη είναι καυστική με οξεία γεύση. Έχει ναρκωτικές ιδιότητες και παραλύει τόσο τους αισθητικούς όσο και τους κινητικούς νευρώνες. 

Προκαλεί συμπτώματα τύφου, παράλυση μυών, κατάρρευση και οιδήματα.

Η ελλεβορεϊνη έχει υπόγλυκη γεύση, είναι καθαρτικό και επιδρά στη καρδιά.

Ανθιση – χρησιμοποιούμενα μέρη – συλλογή

Ανθίζει τον Δεκέμβριο και όλο τον χειμώνα μέχρι τον Απρίλιο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιείται το ρίζωμα του φυτού.

Παρασκευή και δοσολογία

Αποφεύγουμε την χρήση του βοτάνου. Υπάρχουν πολλά άλλα ασφαλέστερα βότανα για κάθε περίπτωση. Μόνο τα ομοιοπαθητικά σκευάσματα θεωρούνται ασφαλή στην εκάστοτε συνιστώμενη δοσολογία.